Bài 5: Thực Hành Đọc Hiểu: Mẹ Và Quả

I. Chuẩn bị trước khi đọc

1. Tác giả

Nguyễn Khoa Điềm sinh ngày 15 tháng 4 năm 1943, tại thôn Ưu Điềm, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên – Huế;

Quê quán: làng An Cựu, xã Thủy An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên – Huế.

Sinh ra trong một gia đình trí thức, giàu truyền thống yêu nước và tinh thần cách mạng.

Học tập và trưởng thành ở miền Bắc, tham gia chiến đấu và học tập ở miền Nam. 

Thơ ông giàu chất suy tư, xúc cảm dồn nén, mang màu sắc trữ tình chính luận.

Tác phẩm: Đất ngoại ô (thơ, 1973); Cửa thép (ký, 1972); Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974); Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (thơ, 1986),…

2. Tác phẩm

Xuất xứ: Trích Thơ Nguyễn Khoa Điềm, Tuyển tập 40 năm do tác giả chọn, NXB Văn học, Hà Nội, 2012 

3. Khi nghĩ về cha mẹ, điều gì khiến em xúc động nhất? Hãy chia sẻ điều đó với các bạn

Gợi ý.

Khi nghĩ về cha mẹ, điều khiến tôi xúc động nhất là cha mẹ đã luôn yêu thương tôi vô điều kiện. Từ khi tôi còn nhỏ, cha mẹ đã phải làm lụng vất vả để nuôi tôi ăn học, lớn khôn thành người. Tôi luôn biết ơn và tự nhủ sẽ học tập thật tốt, cố gắng trở thành con ngoan trò giỏi đền đáp công ơn cha mẹ.

II. Trải nghiệm cùng văn bản

1. Đọc –theo dõi đọc

a. Chú ý số tiếng ở mỗi dòng, vần và nhịp của bài thơ.

Gợi ý.

Số tiếng ở mỗi dòng thơ không giống nhau, có dòng 8 tiếng có dòng 7 tiếng.

Vần và nhịp của bài thơ không tuân theo quy tắc thông thường (ví dụ như gieo vần chân, vần lưng...). Cả bài thơ như lời thủ thỉ, tâm tình mà nhà thơ gửi tới mẹ.

Nhịp thơ: 3/4

Từ “lặn” và “mọc” ở đây chỉ những mùa quả đi rồi đến; “lặn” là hết mùa, “mọc” là bắt đầu mùa ra trái mới.

Hình ảnh này minh họa cho nội dung nào của bài thơ?

⇒ Hình ảnh minh họa cho hình ảnh mẹ vun trồng cây trái, nuôi bí chăm bầu.

b. Em hiểu “lớn lên” và “lớn xuống” ở các dòng thơ số 5,6 như thế nào?

Gợi ý.

“lớn lên” nghĩa sự trưởng thành, khôn lớn của những người con

“lớn xuống” là sự chín muồi của những quả bí, quả bầu

c. Từ “quả” ở khổ 1 và từ “quả” ở khổ 3 có gì giống và khác nhau?

Gợi ý.

Từ “quả” có ý nghĩa tả thực trong các câu thơ 1, 3 (khổ 1).

Từ “quả” có ý nghĩa tượng trưng trong các câu thơ 9 và 12 (khổ 3), chỉ những đứa con lớn lên bằng tình yêu và sự săn sóc ân cần của mẹ.

2. Tìm hiểu chung

Thể loại: tự do

Phương thức biểu đạt: biểu cảm kết hợp miêu tả

 Bố cục: 2 phần

• Phần 1: Khổ 1, 2: Mẹ và quả
• Phần 2: Khổ 3: Suy ngẫm và tâm trạng của “tôi”.

III. Suy ngẫm và phản hồi

1. Nhan đề của văn bản

Mẹ: Gợi hình dáng thân thương, người thân yêu nhất trong cuộc đời ta.

Quả: Vừa là quả thực, những lại hoa trái tay mẹ vun trồng vừa mang ý nghĩa biểu tượng cho những thành quả mẹ gặt hái được từ sự tần tảo, lam lũ, hi sinh.

⇒ Mẹ và những loài hoa trái mẹ vun trồng, những thành quả cuộc đời mẹ. Trong đó có cả con.

2. Tâm trạng và thái độ của nhà thơ

Bài thơ là lời của tác giả nói với mẹ về công lao trời bể của mẹ hiền. Nguyễn Khoa Điềm thể hiện sự thấu hiểu với những vất vả, nhọc nhằn mà người mẹ đã trải qua, ca ngợi công lao của mẹ, day dứt khi chưa đền đáp được công lao to lớn ấy.

3. Mẹ và quả

Khổ thơ thứ nhất:

BP So sánh: những mùa quả lặn rồi lại mọc - như khi Mặt Trời, như khi Mặt Trăng

⇒ Tác dụng: mọc rồi lại lặn như Mặt Trời, Mặt Trăng là quy luật của tự nhiên. Mặt Trăng, Mặt Trời gợi lên hình ảnh của thời gian, gợi lên thời gian tuần hoàn, gợi lên hình ảnh mẹ vẫn bao năm tần tảo sớm hôm chăm sóc cho vườn quả, cho các con mà không quản nhọc nhằn.

 Phép điệp: Những mùa quả, mẹ.

• Nhấn mạnh, làm nổi bật ý.
• Làm tăng tính tượng hình và giá trị biểu cảm cho lời thơ. Gây ấn tượng, gợi lên sự ân thầm, cần mẫn, tần tảo sớm hôm chăm sóc cho vườn quả, cho các con mà không quản nhọc nhằn.

Khổ thơ thứ hai:

“Giọt mồ hôi mặn” là hình ảnh liên tưởng, so sánh độc đáo, tạo ấn tượng mạnh mẽ về những hi sinh lặng thầm mà lớn lao của mẹ. Từ đó ta thấy được tình cảm sâu nặng của đứa con với công lao suốt đời của người mẹ.

Nhân hóa: bí và bầu cũng “lớn”, đối lập: lớn lên, lớn xuống, hoán dụ (tay mẹ).

⇒ Tác dụng nghệ thuật: “Bí và bầu” là thành quả lao động vun trồng của mẹ còn “Con” là kết quả của sự sinh thành, dưỡng dục, là niềm tin, sự kỳ vọng của mẹ.

⇒ Người mẹ hiện lên với hình ảnh lam lũ, tần tảo, vất vả nhưng vẫn lạc quan, giàu đức hi sinh, dành hết yêu thương, ân cần chăm sóc, nuôi nấng các con khôn lớn mỗi ngày. Cảm xúc của nhà thơ dành cho mẹ là cảm xúc yêu thương, kính trọng.

4. Suy tư của người con

Chữ "quả" mang ý nghĩa tả thực: Dòng 1 và dòng 3 của khổ đầu "Những mùa quả mẹ tôi hái được"; "Những mùa quả lặn rồi lại mọc".

Chữ "quả" mang ý nghĩa biểu tượng: Dòng 1 và dòng 4 của khổ cuối ("Và chúng tôi, một thứ quả trên đời"; "Mình vẫn còn một thứ quả non xanh". => ý nghĩa biểu tượng: chỉ những đứa con lớn lên bằng sự chăm sóc, tình yêu thương của mẹ.

Các biện pháp tu từ:

• Hoán dụ: "Bàn tay mẹ" (lấy bộ phận chỉ toàn thể, nói bàn tay mỏi để nói đến sự già yếu của mẹ.
• Nói giảm nói tránh: Mỏi. Chỉ tuổi già yếu của mẹ
• Ẩn dụ "một thứ quả non xanh" - chỉ người con, ý nói người con vẫn còn non nớt, chưa trưởng thành, chưa làm được những điều xứng đáng với sự mong đợi của mẹ.
• Dùng câu hỏi tu từ

Tác dụng:

• Tăng sức gợi hình và biểu cảm cho câu thơ
• Nhằm bộc lộ nỗi lo lắng đến một ngày mẹ tuổi đã già mà mình vẫn chưa đủ khôn lớn, trưởng thành; vẫn là "một thứ quả non xanh", chưa thể thành "trái chín" mẹ mong; lo lắng khi không còn có mẹ bên cạnh bảo ban, sẻ chia, động viên; sợ mình chưa thể báo đáp công ơn to lớn của mẹ.
• Qua đó, thể hiện tấm lòng yêu thương và biết ơn mẹ chân thành và vô cùng sâu sắc của con với mẹ.

Tâm trạng: Hoảng sợ

⇒ Con yêu thương, biết ơn và lo lắng khi mẹ không còn, mình vẫn chưa trưởng thành, chưa thể báo đáp công ơn của mẹ.

5. Nét nghệ thuật độc đáo của bài

Bài thơ viết theo thể thơ tự do, gồm ba khổ, gieo vần hỗn hợp, ngắt nhịp linh hoạt.

Bài thơ có tứ thơ độc đáo, mang tính phát hiện đầy ám ảnh về người mẹ và những thành quả mà mẹ tạo ra.

Từ ngữ, hình ảnh của bài thơ vừa bình dị, quen thuộc vừa mang tính tượng. Trong bài, nhà thơ sử dụng các biện pháp tu từ như điệp ngữ (những mùa quả), đối lập (lặn - mọc, lớn lên - lớn xuống), so sánh (quả - như Mặt Trời, như Mặt Trăng; quả - mang dảng giọt mồ hôi mặn), ẩn dụ (chúng tôi, một thứ quả trên non xanh), nói giảm – nói tránh (ngày bàn tay mẹ mỏi).

Những yếu tố nghệ thuật này vừa giúp tác giả thể hiện cảm xúc chân thành, đồng thời nêu được những suy ngẫm, triết lí thâm trầm, sâu lắng của tác giả về mẹ.

6. Lưu ý cách đọc văn bản thơ

Chú ý thể thơ, vần, nhịp điệu, âm hưởng của bài thơ.

Chú ý hình ảnh thơ, các cách sử dụng từ ngữ, biện pháp tu từ để biểu đạt tình cảm, cảm xúc của nhân vật trữ tình.

Từ bài thơ, nhận ra được những suy ngẫm, cảm xúc, tình cảm của bản thân.

IV. Luyện tập

1. Trả lời câu hỏi trắc nghiệm

Câu 1: Văn bản “Mẹ và quả” được sáng tác theo thể loại nào?

1. Tự do
2. Thất ngôn tứ tuyệt Đường luật
3. Lục bát
4. Ngũ ngôn

Câu 2: Văn bản “Mẹ và quả” sử dụng phương thức biểu đạt chính nào?

1. Miêu tả
2. Nghị luận
3. Tự sự
4. Biểu cảm

Câu 3: Câu thơ “Con hoảng sợ ngày bàn tay mẹ mỏi/Mình vẫn còn một thứ quả non xanh” sử dụng những biện pháp tu từ nào?

1. Điệp ngữ và nói giảm nói tránh
2. Hoán dụ và ẩn dụ
3. Nhân hóa và ẩn dụ
4. Ẩn dụ và nói giảm nói tránh

Câu 4: Qua bài thơ, người mẹ hiện lên là một con người như thế nào?

1. Là một người hiền lành, thật thà.
2. Là một người yêu thương con.
3. Là một người phụ nữ yêu thương con, tần tảo, vất vả, giàu đức hi sinh.
4. Là một người phụ nữ chăm chỉ. 

2. Em thích dòng thơ, khổ thơ nào nhất? Bài thơ nói giúp em được điều gì khi nghĩ về cha mẹ mình?

Gợi ý.

Em thích nhất hai câu thơ:

“Chúng mang dáng giọt mồ hôi mặn

Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi”

Có thể nói đây là những câu thơ tài hoa nhất trong bài, khắc sâu sự hy sinh thầm lặng của mẹ và lòng biết ơn vô bờ của người con về công dưỡng dục sinh thành của mẹ hiền. Hình ảnh “chúng mang dáng giọt mồ hôi mặn” là kiểu hình ảnh so sánh, ví von dáng bầu bí như giọt mồ hôi mặn của mẹ. Đó là hình tượng giọt mồ hôi nhọc nhằn, kết tụ những vất vả hi sinh của mẹ. Câu thơ “Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi” gợi lên dáng vẻ âm thầm trong vất vả nhọc nhằn của mẹ để vun xới những mùa quả tốt tươi.

Bài thơ Mẹ và quả không chỉ ngợi ca công lao to lớn của mẹ, của thế hệ đi trước với thế hệ sau này mà còn lay thức tâm hồn tôi về ý thức trách nhiệm, sự đền đáp công ơn sinh thành của tôi với mẹ, với cha.

Đáp án  phần trắc nghiệm: Câu 1: A; Câu 2: D; Câu 3: D; Câu 4: C

Biên soạn: GV Nguyễn Duy Tuấn

SĐT: 0945 441181

Đơn vị: Trung Tâm Đức Trí - 0286 6540419

Địa chỉ: 26/5 đường số 4, KP 3, P. Bình Hưng Hòa A, Q. Bình Tân, TP. HCM

Fanpage: https://www.fb.com/ttductri