Bai 54: Lặng Lẽ Sa Pa (trích)

Gấp lại truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa "của Nguyễn Thành Long lòng ta cứ xao xuyến vấn vương trước vẻ đẹp của những con người, trước những tình cảm chân thành, nồng hậu trong một cuộc sống đầy tin yêu. Dù được miêu tả ít hay nhiều nhân vật nào của "Lặng lẽ Sa Pa" cũng hiện lên với nét cao quí đáng khâm phục. Trong đó anh thanh niên làm công tác khí tượng kiêm vật lý địa cầu đã để lại cho chúng ta nhiều ấn tượng khó phai mờ.

I. Đọc hiểu chung

1. Tác giả

Nhà văn Nguyễn Thành Long ( 1925- 1991), quê ở làng Kim Bồng, huyện Duy Xuyên, tỉnh  Quảng Nam. Ông xuất thân trong một gia đình viên chức nhỏ. Thuở nhỏ ông học ở Quy Nhơn, năm 18 tuổi đã tham gia viết báo và có bài đăng trên tạp chí Tân văn hóa xuất bản ở Huế trong những ngày đầu Cách mạng tháng Tám.Tham gia kháng chiến chống Pháp ở khu V.Năm 1955, tập kết ra Bắc. Từ đó đến nay liên tục công tác ở Hội nhà văn VN.Ông có thời gian tham gia gia giảng dạy ở trường viết văn Nguyễn Du.

Nguyễn Thành Long có các bút danh: Phan Minh Thảo, Lưu Quỳnh.

Ông là cây bút chuyên viết về truyện ngắn và bút kí. Nhà văn từng yêu mến và dịch nhiều tác phẩm của các tác giả Xô viết: Polevoi, Erenbua, Ximonop, Grotman… Phong cách văn xuôi của ông nhẹ nhàng, tình cảm, giàu chất thơ và ánh lên vẻ đẹp con người mang ý nghĩa sâu sắc. Các tác phẩm thường tập trung vào hai chủ đề lớn: cuộc đấu tranh chống Mỹ của nhân dân Liên khu V, công cuộc xây dựng CNXH ở miền Bắc những năm 60-70 của thế kỷ XX. Nhà văn từng có tập bút kí “Bát cơm Cụ Hồ” (1952) đoạt giải nhì giải thưởng Phạm Văn Đồng.

Sau năm 1954, tập kết ra Bắc, ông chuyển về sáng tác và biên tập ở các tòa soạn, nhà xuất bản, thành viên của Hội nhà văn.

Các sáng tác tiêu biểu: “Chuyện nhà chuyện xưởng” (tập truyện ngắn- 1962), “Những tiếng vỗ cánh” (tập truyện- 1967 ), “Giữa trong xanh” ( tập truyện ngắn- 1972), “Nửa đêm về sáng” (tập truyện-1978 ), “Lí Sơn mùa tỏi” ( tập truyện ngắn-1980)…

2. Tác phẩm

a. Xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác

Truyện ngắn “Lặng lẽ Sa Pa” rút ra từ tập “Giữa trong xanh” năm 1972.

Tác phẩm ra đời năm 1970, là kết quả sau chuyến đi thực tế ở Lào Cai của tác giả,đây là thời kì miền Bắc đang hăng hái lao động sản xuất, xây dựng chủ nghĩa xã hội và chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mĩ, lúc đó thanh niên miền Bắc đang dấy lên phong trào 3 sẵn sang “sẵn sàng đi bất cứ nơi đâu,sẵn sàng làm bất cứ việc gì, sẵn sàng với bất kì hưởng thụ nào”.

Bởi vậy “Lặng lẽ Sa Pa” là tác phẩm tiêu biểu cho đề tài viết về cuộc sống mới, con người mới

b.  Tóm tắt

Trên chuyến xe khách từ Hà Nội lên Lào Cai, ông họa sĩ già,bác lái xe, cô kĩ sư trẻ tình cờ quen nhau. Bác lái xe giới thiệu cho hai người làm quen với anh thanh làm công tác khí tượng thủy văn trên đỉnh Yên Sơn (thuộc tỉnh Sa Pa) khi xe dừng lại.

Trong cuộc gặp gỡ 30 phút, ông họa sĩ và cô gái lên thăm nơi ở và làm việc của anh thanh niên trên núi. Anh bộc bạch với họ về công việc, về cuộc sống, về những suy nghĩ của mình. Ông họa sĩ muốn ghi lại ký họa chân dung anh . Anh từ chối và muốn giới thiệu với ông họa sĩ những người khác xứng đáng hơn để vẽ.

Những con người tình cờ gặp nhau bỗng trở nên thân thiết.Họ chia tay nhau trong niềm xúc động, ông họa sĩ hứa sẽ quay trở lại,cô kĩ sư thấy xúc động yên tâm hơn về quyết định lên Lào Cai công tác.Cuộc gặp gỡ để lại trong cô kĩ sư trẻ và ông họa sĩ già những suy nghĩ,những cảm nhận riêng về những con người làm công việc lặng thầm phục vụ cho đất nước.

c. Ý nghĩa nhan đề: “Lặng lẽ Sa Pa”

Khi nhắc đến Sa Pa người ta thường nghĩ ngay đến nơi có khí hậu mát mẻ, trong lành, nơi có không gian yên tĩnh,thơ mộng của một nơi nghỉ mát, tham quan du lịch nổi tiếng lý tưởng.

Nhưng điều kì diệu và bất ngờ trong “Lặng lẽ Sa Pa” thì bên trong vẻ lặng lẽ đó thực ra nó lại không lặng lẽ, bởi đằng sau cái vẻ lặng lẽ của Sa Pa vẫn vang lên những nhịp sống sôi động, trong sáng, tuổi trẻ của những con người đầy trách nhiệm đối với công việc, đối với đất nước, với mọi người mà tiêu biểu là anh thanh niên làm công tác khí tượng một mình trên đỉnh núi cao.

Nhan đề “Lặng lẽ Sa Pa” đã thể hiện rõ chủ đề của truyện: Truyện “ Lặng lẽ Sa Pa”ca ngợi vẻ đẹp và ý nghĩa công việc của những con người lao động bình thường đang hăng say cống hiến hết mình cho Tổ quốc một cách thầm lặng như anh thanh niên.

d. Bố cục

Phần 1: Từ đầu…. “Kìa,anh ta kia”: giới thiệu cuộc gặp gỡ

Phần 2: Tiếp theo… “vật gì như thế”: Cuộc trò chuyện giữa anh thanh niên với bác lái xe, ông họa sĩ và cô kĩ sư

Phần 3: còn lại: Cuộc chia tay

II. Đọc hiểu văn bản

1. Cảnh sắc thiên nhiên Sa Pa

a. Hình ảnh

Những rặng đào

Những đàn bò lang cổ đeo chuông ở các đồng cỏ trong lũng hai bên đường

Nắng đốt cháy rừng cây, mạ bạc con đèo…

Cây hoa tử kinh thỉnh thoảng nhô cái đầu màu hoa cà lên trên màu xanh của rừng.

 Mây bị nắng xua, cuộn tròn lại từng cục, lăn trên các vòm lá ướt sương, rơi xuống đường cái, luồn cả vào gầm xe.

b. Nhận xét

Bằng vài nét chấm phá điểm xuyết, nghệ thuật nhân hóa, so sánh .Tác giả đã khắc họa bức tranh thiên nhiên Sa Pa với vẻ đẹp rực rỡ, tráng lệ, thơ mộng, hữu tình. Miêu tả bức tranh thiên nhiên bằng ngôn ngữ trong sáng, mỗi chữ, mỗi câu như có đường nét,hình khối, sắc màu.

Có thể nói, vẻ đẹp của thiên nhiên Sa Pa hoàn toàn tương xứng và hài hòa với vẻ đẹp của con người giàu chất mộng mơ, đầy ý nghĩa.

2. Các nhân vật của truyện

a. Nhân vật chính: anh thanh niên

Cách giới thiệu nhân vật:

• Anh thanh niên là nhân vật chính trong tác phẩm, anh hiện ra qua lời kể của nhân vật bác lái xe trong cuộc trò chuyện với ông họa sĩ và cô kĩ sư trẻ. Một lời giới thiệu thật đặc biệt của bác lái xe “ một trong những người cô độc nhất thế gian.” khiến cho ông họa sĩ, cô kĩ sư trẻ và cả độc giả phải tò mò. Cách giới thiệu nhân vật thông qua lời kể của một nhân vật khác tạo cho người nghe một ấn tượng ban đầu về nhân vật. Và thông qua những suy nghĩ, đánh giá của nhân vật khác khiến cho hình ảnh anh thanh niên được hiện lên một cách chân thực, khách quan và vẻ đẹp của anh sẽ được phát hiện ở nhiều khía cạnh nên đã để lại những ấn tượng khó phai trong lòng người đọc.

Hoàn cảnh sống và công việc

• Ấn tượng của người đọc cũng như của ông họa sĩ và cô kĩ sư trẻ về anh thanh niên chính là hoàn cảnh sống đặc biệt. Theo lời giới thiệu của bác lái xe, anh là một chàng trai mới hai mươi bảy tuổi, một độ tuổi đầy sức sống và hoài bão. Theo thói thường, người trẻ tuổi thường chọn những chốn nhộn nhịp để thỏa sức vẫy vùng với cuộc đời, còn những người ở cái độ tuổi tri thiên mệnh sẽ chọn những chốn yên tĩnh, vắng vẻ để mà sống và chiêm nghiệm cuộc đời. Thế nhưng ở đây, người đọc bất ngờ vì nơi chàng trai trẻ này sống và làm việc một mình suốt bốn năm trời là đỉnh Yên Sơn cao bốn nghìn sáu trăm mét, một nơi mà “ bốn bề chỉ có cây cỏ” và “mây mù lạnh lẽo”. Giữa cái bạt ngàn, mênh mông của núi rừng Tây Bắc, hiện lên hình ảnh một con người hăng say với công tác khí tượng kiêm vật lí địa cầu.
• Công việc của một người làm công tác khí tượng thủy văn là đo mưa, đo độ sáng của ánh nắng mặt trời, đo chấn động của vỏ quả đất… và phải báo cáo một cách chính xác nhất các số liệu cũng như đúng thời gian về trung tâm. Và những người làm công việc này thì quanh năm chỉ quanh quẩn với mấy chiếc máy ngoài vườn mà thôi.
• Với một không gian như vậy không khỏi làm cho ta có cảm giác cô đơn, nhất là những con người đang ở độ tuổi đẹp nhất của cuộc đời. Anh cũng như vậy, những ngày đầu mới lên đỉnh Yên Sơn này công tác, anh “thèm người” và tìm mọi cách để gặp gỡ, trò chuyện với mọi người. Chính cái cách dùng khúc cây chắn ngang đường để được gặp mọi người đã mở đầu cho một mối quan hệ tốt đẹp giữa anh và bác lái xe.

Một con người có lý tưởng sống, quan niệm sống đúng đắn

• Sống một mình ở một nơi vắng vẻ như vậy thì buồn thật, cô đơn thật nhưng người thanh niên ấy không trốn bỏ trách nhiệm của mình, không suy nghĩ theo chiều hướng tiêu cực mà trái lại rất yêu đời và luôn hoàn thành tốt công tác của mình. Bởi vì anh có một quan niệm đúng đắn về lẽ sống, về hạnh phúc. Qua lời tâm sự chân thành của anh với người họa sĩ già và cô kĩ sư, chúng ta biết thêm về những khó khăn của công việc “ Đo gió, đo mưa, đo nắng, tính mây, đo chấn động của mặt đất, tham gia vào việc dự báo thời tiết hàng ngày phục vụ sản xuất, phục vụ chiến đấu.” Đó là cái lạnh thấu xương của núi rừng Tây Bắc về khuya trong những ngày đông “Xách đèn ra vườn, gió tuyết và lặng im ở bên ngoài như chỉ chực đợi mình ra là ào ào xô tới. Cái lặng im lúc đó mới thật dễ sợ: nó như bị gió chặt ra từng khúc, mà gió như những nhát chổi lớn muốn quét đi tất cả, ném vứt lung tung…” Ở những thời khắc như vậy, con người thường phải đấu tranh rất dữ dội giữa điều mình muốn và điều mình cần phải làm. Với tay tắt chiếc đồng hồ báo thức hay là cầm ngọn đèn bão ra ngoài vườn ghi số liệu của gió, mây? Thỏa mãn những nhu cầu của bản thân hay là hoàn thành nhiệm vụ của mình ?
• Ngoại cảnh chỉ là một khó khăn nhỏ trong những khó khăn mà anh phải trải qua. Có lẽ khó khăn lớn nhất chính là sự vắng vẻ, cô đơn nơi núi rừng Tây Bắc. Anh cũng thừa nhận anh từng rơi vào cảm giác cô đơn, cảm thấy lẻ loi và “thèm người” khi mới đến nhận công tác ở đình Yên Sơn. “Thèm người”, “thèm” được trò chuyện đến nỗi anh phải chắn một khúc cây ngang đường để xe phải dừng lại và anh sẽ có cơ hội nhìn trông và nói chuyện với mọi người. Cái sở thích được trò chuyện ấy vẫn còn trong anh khi có đoàn khách thứ hai trong năm đến thăm, anh khẩn khoản “ Còn hai mươi phút, mời bác và cô vào nhà uống chè, cho cháu nghe chuyện. Cháu thèm nghe chuyện dưới xuôi lắm.” Cảm giác lẻ loi, cô đơn khi mới nhận công tác là vậy nhưng khi bắt tay vào công việc anh những suy nghĩ của anh đã thay đổi. Anh nhận thấy rằng “Khi ta làm việc, ta với công việc là đôi, sao gọi là một mình được ?” Câu nói ấy như một quan niệm sống, một lý tưởng sống đúng đắn. Ấy là khi con người ta say mê với công việc, công việc không còn là trách nhiệm nữa mà đã trở thành niềm vui, niềm hạnh phúc, là lẽ sống.

Với anh hạnh phúc chính là khi hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình, đóng góp một phần công sức của mình cho thành công của một tập thể. Đó là khi nhờ anh phát hiện phát hiện một đám mây khô mà không quân ta hạ được bao nhiêu là quân phản lực Mỹ. Và “ từ hôm ấy cháu sống thật hạnh phúc”. Niềm hạnh phúc của một cá nhân được hòa mình vào tập thể, được góp một phần công sức bé nhỏ của mình cho sự nghiệp xây dựng và bảo về Tổ Quốc. “Mình sinh ra là gì? Mình đẻ ở đâu ? Mình vì ai mà làm việc ?”

Trong chàng trai trẻ tuổi này còn còn có những hoài bão, khát vọng cao đẹp, khát vọng được đi đến những vùng đất mới, khát vọng được cống hiến của những người trẻ tuổi. Hăng say với sự nghiệp xây dựng cuộc sống mới chính là lí tưởng sống cao đẹp của con người trong thời đại lúc bấy giờ.

Một con người có những phẩm chất tốt đẹp:

• Có ý chí, nghị lực và tinh thần trách nhiệm cao: Trong một hoàn cảnh khó khăn khắc nghiệt, thiếu thốn tình cảm nhưng chàng thanh niên vẫn luôn vượt qua những trở ngại ấy mà hoàn thành tốt công việc của mình, xây dựng mục đích sống của mình gắn với sự nghiệp xây dựng đất nước. Những điều ấy càng làm ta thấy anh là một chàng trai có ý chí, nghị lực, có tinh thần trách nhiệm cao và có lý tưởng sống cao đẹp. Anh biết đặt nhiệm vụ của mình trong công việc của cả tập thể “Huống chi việc của cháu gắn liền với việc của bao anh em, đồng chí dưới kia.”
• Sống có kỉ luật, nề nếp: Ông họa sĩ già và cả người đọc đều nhầm tưởng rằng căn phòng của một chàng trai độc thân sẽ rất bề bộn. Thế nhưng, căn nhà ba gian sạch sẽ, những vật dụng được bài trí một cách gọn gàng, đẹp mắt đã khiến cho mọi người phải ngạc nhiên. Với cách xếp đặt mọi thứ đã nói lên anh là một người sống rất có kỉ luật và nề nếp.
• Sự thân thiện và chu đáo:

• • Anh thanh niên chiếm được cảm tình của mọi người không phải chỉ vì anh là một người sống có khát vọng, có lý tưởng, có tâm hồn đẹp mà còn vì tấm lòng chân thành, sự cởi mở của anh. Sự thân thiện được thể hiện trong thái độ cởi mở và bộc trực của anh trong lần gặp gỡ đầu tiên với người họa sĩ già và cô kĩ sư trẻ. Chạy về nhà cắt hoa tặng cô kĩ sư trẻ, chuẩn bị pha nước trà mời khách, chu đáo rót từng chén trà cho khách. Anh hồ hởi kể cho những vị khách nghe về công việc của mình, tặng những món quà để làm kỉ niệm “Tôi không biết kỉ niệm như thế nào cho thật long trọng ngày hôm nay”.  Và khi trò chuyện, anh cảm thấy tiếc vì thời gian trôi qua một cách nhanh chóng.
  • Anh còn là một chàng trai sống rất tình cảm và chu đáo. Nghe tin vợ bác lái xe bị đau, anh đi đào củ tam thất để làm quà. Lúc chia tay với những vị khách mới quen, anh tặng họ một làn trứng để ăn trưa.

• Đức tính khiêm tốn: Và còn có một điều làm chúng ta thêm cảm phục chàng trai này chính là sự khiêm tốn. Anh cảm thấy những công việc của mình là nhỏ bé, là không đáng kể đến so với bao tấm gương khác. Vì vậy nên khi người họa sĩ vẽ chân dung anh, anh từ chối và xin giới thiệu những người đáng vẽ hơn. Chính sự khiêm nhường ấy đã làm nhân cách anh thêm cao đẹp, khiến người họa sĩ già bối rối, khiến cho cô kĩ sư trẻ ngưỡng mộ và vững tin hơn với hướng đi của mình trong tương lai.

Anh có một lối sống đẹp

• Sống trong một hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn tình cảm của người thân như vậy nhưng chàng trai trẻ biết cách tự tìm niềm vui cho mình. Anh trồng hoa, nuôi gà và làm bạn với sách. Với anh, đọc sách cũng là một cách trò chuyện. Nhìn các giá sách, vườn hoa đủ các loại chính là những biểu hiện sự giàu có của một tâm hồn.
• Đây là một lối sống đẹp để mỗi chúng ta học hỏi, dù trong hoàn cảnh khó khăn như thế nào nhưng hãy cố gắng để tạo niềm vui cho bản thân.

→ Sa Pa với cái lặng im, mơ màng, không khí se se lạnh với những dinh thự cũ kĩ, những rặng đào và đàn bò lang cổ có đeo chuông ở các thung lũng thích hợp cho những chuyến nghỉ dưỡng. Thế nhưng, trên nền bức tranh hùng vĩ ấy nổi bật lên hình ảnh một chàng thanh niên cần mẫn với công việc của mình. Anh là một bức chân dung của những niềm yêu sống, khát khao cống hiến, say mê với lý tưởng. Đó chính là vẻ đẹp của con người trong lao động, trong con đường tiến lên xây dựng xã hội mới, xã hội chủ nghĩa.

III. Tổng kết

1. Nội dung

Lặng lẽ Sa Pa của Nguyễn Thành Long đã khắc họa thành công hình ảnh những người lao động bình thường mà tiêu biểu là anh thanh niên làm công tác khí tượng ở một mình trên đỉnh núi cao. Qua đó truyện khẳng định vẻ đẹp của con người lao động và ý nghĩa của những công việc thầm lặng.

Truyện gieo vào lòng người đọc những cảm xúc tích cực, những suy nghĩ đúng đắn.  cuộc đời chỉ có ý nghĩa khi chúng ta sống và làm việc có lí tưởng, có khát vọng.

2. Nghệ thuật

Xây dựng được một tình huống truyện hợp lí.

Truyện có cách kể chuyện tự nhiên:

• Diến biến của câu chuyện được kể thuận chiều theo thời gian, cái gì có trước, kể trước, cái gì diễn ra sau kể sau.
• Tuy không dùng ngôi thứ nhất nhưng truyện chủ yếu được trần thuật theo điểm nhìn và ý nghĩ của người họa sĩ già mà quan sát và miêu tả từ cảnh vật thiên nhiên đến anh thanh niên- nhân vật chính của tác phẩm.Cái nhìn và suy nghĩ ấy là của một con người từng trải nghề nghiệp và niềm khát khao của người nghệ sĩ đi tìm đối tượng của nghệ thuật.Qua cái nhìn của nhân vật này, nhân vât chính hiện lên đẹp hơn, thật hơn và cũng giàu chất thơ chất họa hơn.Đồng thời thông qua cái nhìn và suy nghĩ của ông họa sĩ già, tác giả bộc lộ những suy nghĩ và nhận xét đánh giá về cuộc đời, con người, đặc biệt là nhân vật anh thanh niên

Nhân vật được miêu tả từ nhiều điểm nhìn khác nhau:

• Ngoài ông họa sĩ già là chủ yếu, nhân vật anh thanh niên còn hiện ra qua điểm nhìn của bác lái xe, cô kĩ sư. Hình ảnh anh thanh niên được soi rọi từ nhiều phía, làm nổi bật những nét đẹp đáng yêu, đáng mến trong tâm hồn và suy nghĩ của anh.

Về phương thức thể hiện:

• Có sự kết hợp tự sự với trữ tình và bình luận.
• Phương thức biểu hiện chính của truyện là tự sự : có cốt truyện, có nhân vật, có tình tiết, có người kể chuyện, thể hiện theo nguyên tắc khách quan.
• Tuy nhiên sức hấp dẫn của Lặng lẽ Sa-Palại ở chất trữ tình:

• • Những đoạn tả cảnh thiên nhiên Sa-Pa thật thơ mộng nên thơ như những bức tranh đẹp.
  • Chất trữ tình chủ yếu toát ra từ cuộc sống, tâm hồn, ý nghĩ, cảm xúc của những con người trong truyện.
  • Ta bắt gặp trong truyện những chi tiết giàu chất thi ca.

Truyện ngắn có rất nhiều câu triết lý, sâu sắc:

• Cách sống của ông hoạ sĩ: "Buồn thì ai mà chả sợ? Nó như con gián gặm nhấm người ta ?Tốt hơn là tránh nó để làm việc đời".

Những lý luận về sự không cô đơn, sự "thèm người" của anh thanh niên : Khi ta làm việc, ta với công việc là đôi, sao lại gọi là một mình được? Huống chi việc của cháu gắn liền với việc của bao anh em, đồng chí dưới kia./ Còn người thì ai chả "thèm" / Mình sinh ra là gì, mình đẻ ở đâu, mình vì ai mà làm việc ? Với những câu triết lý của phương thức nghị luận, truyện ngắn gợi lên ở người đọc nhiều suy tưởng. Và còn rất nhiều câu triết lý về nghệ thuật, về cách nhìn con người, cuộc sống của người họa sĩ già.

Truyện ngắn giàu chất thơ:

• Chất thơ toát ra từ phong cảnh thiên nhiên Sa Pa
• Chất thơ toát ra từ vẻ đẹp của con người nơi Sa Pa

Lời văn mượt mà trau chuốt, đầy chất thơ, giàu chất hội họa, trong trẻo.

Biên soạn: GV Tô Thị Dung 

SĐT: 0355 258 472

Đơn vị: Trung Tâm Đức Trí - 0286 6540419

Địa chỉ: 26/5 đường số 4, KP 3, P. Bình Hưng Hòa A, Q. Bình Tân, TP. HCM

Fanpage: https://www.fb.com/ttductri