Bài 40: Quần Xã Sinh Vật Và Một Số Đặc Trưng Cơ Bản Của Quần Xã

I. Lý thuyết về quần xã sinh vật và một số đặc trưng cơ bản của quần xã

1. KháI niệm quần xã sinh vật

Trong một cánh đồng, hồ nước hoặc sân trường, các em có thể thấy vô vàn mối tương tác giữa các loài sinh vật. Như trong hình 1, lá cà chua là thức ăn yêu thích của sâu; sâu là vật chủ của ong kí sinh; ong kí sinh đẻ trứng trong cơ thể sâu, ấu trùng ong ăn thịt sâu sau đó phát triển trong kén ngay trên lưng sâu. Trong tự nhiên, không có bất kì loài sinh vật nào sống biệt lập với các loài khác mà sống chung với nhau tạo thành một tổ chức sống gọi là quần xã sinh vật.

Quần xã sinh vật là một tập hợp các quần thể sinh vật thuộc nhiều loài khác nhau, cùng sống trong một khoảng không gian và thời gian xác định. Các sinh vật trong quần xã có mối quan hệ gắn bó với nhau như một thể thống nhất và tương đối ổn định.

2. Một số đặc trưng cơ bản của quần xã

Mỗi quần xã sinh vật có đều có đặc trưng riêng, thể hiện thông qua thành phần loài và sự phân bố cá thể trong quần xã.

2.1 Đặc trưng về thành phần loài trong quần xã

Thành phần loài được thể hiện thông qua độ đa dạng loài, loài ưu thế và lài đặc trưng.

 2.2 Sự phân bố cá thể trong quần xã

Các loài sinh vật trong quần xã có nhu cầu khác nhau về các điều kiện trong môi trường sống (ánh sáng, độ ẩm, thức ăn…). Chính vì vậy, mỗi loài đều có một khu vực phân bố nhất định trong không gian của quần xã. Ví dụ, trong quần xã rừng mưa nhiệt đới, các cây ưa sáng thường tập trung ở tầng tán rừng để hấp thụ được nhiều ánh sáng; các cây ưa bóng thường phân bố ở dưới tầng thấp hoặc dưới tán của các cây khác. Sự phân bố cá thể giúp tận dụng hiệu quả nguồn sống và giảm bớt sự cạnh tranh giữa các loài.

Trong quần xã thường gặp kiểu phân bố theo chiều thẳng đứng và phân bố theo chiều ngang.

• Phân bố theo chiều thẳng đứng: sự phân bố của thực vật trong quần xã rừng mưa nhiệt đới. Các cây ưa sáng tập trung ở tầng tán và vượt tán, các cây chịu bóng phân bố ở tần dưới tán, các cây ưa bóng phân bố ở tầng dưới cùng (hình 2.a).
• Phân bố theo chiều ngang: sự phân bố của sinh vật từ đỉnh núi, đến sườn núi và chân núi. Do thích nghi với điều kiện môi trường, thực vật nhiệt đới thường phân bố ở dưới chân núi, thực vật ôn đới, hàn đới thường phân bố ở sườn núi và đỉnh núi (hình 2.b).

3. Mối quan hệ giữa các loài trong quần xã

3.1 Các mối quan hệ sinh tháI

3.2 Hiện tượng khống chế sinh học

- Khống chế sinh học là hiện tượng số lượng cá thể trong một loài bị khống chế ở một mức độ nhất định, không tăng quá cao hoặc giảm quá thấp do tác động của các mối quan hệ hỗ trợ hoặc đối kháng giữa các loài trong quần xã.

- Ứng dụng: sử dụng loài thiên địch để bảo vệ cây trồng thay cho thuốc trừ sâu. Vd: sử dụng ong kí sinh để tiêu diệt bọ dừa gây hại.

II. Bài tập luyện tập về quần xã sinh vật và một số đặc trưng cơ bản của quần xã của hệ thống trường Nguyễn Khuyến - Lê Thánh Tông

Câu 1: Một quần thể khác 1 quần xã ở điểm chính nào sau đây?

1. Quần thể gồm các sinh vật cùng loài ở 1 sinh cảnh còn quần xã gồm nhiều quần thể cùng loài ở nhiều sinh cảnh khác nhau.
2. Quần thể gồm các sinh vật cùng loài ở 1 sinh cảnh còn quần xã gồm nhiều quần thể khác loài ở cùng 1 sinh cảnh đó.
3. Quần thể gồm các sinh vật khác loài ở 1 sinh cảnh còn quần xã là quần thể kết hợp với sinh cảnh đó.
4. Quần thể gồm các sinh vật khác loài ở 1 sinh cảnh còn quần xã gồm nhiều sinh vật cùng loài ở 1 sinh cảnh đó.

Câu 2: Độ đa dạng của quần xã được đánh giá thông qua những tiêu chí nào sau đây?

1. Số lượng loài trong quần xã.
2. Số lượng cá thể của loài ưu thế.
3. Số lượng cá thể của mỗi loài.
4. Số lượng cá thể của loài đặc trưng.

1. I, II. 
2. III, IV.
3. II, III, IV.
4. I, II, III, IV.

Câu 3: Phát biểu nào sau đây đúng khi nói về về loài ưu thế?

1. Loài có số lượng cá thể lớn trong quần xã.
2. Loài khống chế số lượng các quần thể khác.
3. Loài chỉ có ở một quần xã nhất định.
4. Loài có tần suất xuất hiện thấp trong quần xã.

Câu 4: Phát biểu nào sau đây sai khi nói về loài đặc trưng?

1. Mỗi quần xã có một vài loài đặc trưng nhất định.
2. Loài đặc trưng có thể là loài chỉ có ở một quần xã nhất định.
3. Loài đặc trưng có thể là loài có số lượng cá thể nhiều hơn hẳn các loài khác.
4. Loài đặc trưng luôn chiếm ưu thể tuyệt đối trong quần xã của nó.

Câu 5: Trong các phát biểu sau, có bao nhiêu phát biểu đúng?

1. Thực vật có hạt thường là các loài ưu thế trong các quần xã rừng trên cạn.
2. Tràm là loài đặc trưng trong rừng tràm ở U Minh.
3. Cá cóc là loài ưu thế trong rừng nhiệt đới Tam Đảo.
4. Cọ là loài đặc trưng trong quần xã đồi cọ ở Phú Thọ

1. 1.
2. 2.
3. 3.
4. 4.

Câu 6: Sự phân tầng trong quần xã giúp

1. giảm cạnh tranh giữa các loài.
2. cân bằng sinh học.
3. giảm tỉ lệ sinh.
4. giúp tăng khả năng sinh sản.

Câu 7: Sự phân tầng của các quần thể trong quần xã là do

1. phân bố ngẫu nhiên.
2. trong quần xã có nhiều quần thể.
3. nhu cầu không đồng đều ở các quần thể.
4. sự phân bố các quần thể trong không gian sống.

Câu 8: Hai loài sống dựa vào nhau, cùng có lợi nhưng không bắt buộc phải có nhau, là biểu hiện của mối quan hệ nào sau đây?

1. Hợp tác.
2. Cộng sinh.
3. Hội sinh.
4. Cạnh tranh.

Câu 9: Đặc điểm nào sau đây đúng khi nói về mối quan hệ hỗ trợ giữa các loài trong quần xã?

1. Tất cả các loài trong quần xã đều bị hại.
2. Không có loài nào có lợi.
3. Các loài đều có lợi hoặc ít nhất không bị hại.
4. Ít nhất có một loài bị hại.

Câu 10: Quan hệ chặt chẽ giữa 2 hay nhiều loài mà tất cả các loài tham gia đều có lợi là mối quan hệ

1. cộng sinh.
2. hãm sinh.
3. kí sinh.
4. hội sinh.

Câu 11: Phát biểu nào sau đây đúng khi nói về mối quan hệ ức chế – cảm nhiễm?

1. Sự hỗ trợ giữa 2 loài.
2. Sinh vật này vô tình kìm hãm sự phát triển của sinh vật khác.
3. Quá trình ức chế tăng do sự thiếu chỗ ở, thức ăn.
4. Quan hệ sống bám mà không giết chết vật chủ.

Câu 12: Phát biểu nào sau đây đúng khi nói về hiện tượng khống chế sinh học?

1. Chỉ diễn ra giữa những loài có mối quan hệ đối địch.
2. Chỉ diễn ra trong phạm vi quần thể.
3. Giúp gia tăng số lượng cá thể của các quần thể bị kìm hãm.
4. Giúp số lượng cá thể trong quần thể dao động trong thế cân bằng.

Câu 13: Quan hệ cạnh tranh trong quần xã sinh vật thường dẫn đến kết quả

1. cách li và hình thành loài mới.
2. cách li sinh sản.
3. cách li dinh dưỡng.
4. phân li ổ sinh thái.

Câu 14: Trong một cái ao, kiểu quan hệ có thể xảy ra giữa hai loài cá có cùng nhu cầu thức ăn là

1. cạnh tranh.
2. ký sinh.             
3. vật ăn thịt – con mồi.
4. ức chế cảm nhiễm.

Câu 15: Mối quan hệ giữa các sinh vật nào sau đây thuộc nhóm hỗ trợ?

1. Cây tầm gửi sống trên thân các cây gỗ lớn.
2. Hải quỳ sống trên mai cua.
3. Dây tơ hồng sống trên tán các cây trong rừng.
4. Phong lan sống trên thân cây gỗ.
5. Trùng roi sống trong ruột mối.

1. I, II, III.
2. I, III, V. 
3. II, IV, V.
4. I, III, IV.

Câu 16: Trên đồng cỏ, các con bò đang ăn cỏ. Bò tiêu hóa được cỏ nhờ các vi sinh vật sống trong dạ cỏ. Các con chim sáo đang tìm ăn các con rận sống trên da bò. Khi nói về quan hệ giữa các sinh vật trên, phát biểu nào sau đây đúng?

1. Quan hệ giữa bò và vi sinh vật là quan hệ cộng sinh.
2. Quan hệ giữa rận và bò là quan hệ sinh vật này ăn sinh vật khác.
3. Quan hệ giữa vi sinh vật và rận là quan hệ cạnh tranh.
4. Quan hệ giữa chim sáo và rận là quan hệ hội sinh.

Câu 17: Trong các phát biểu sau về quần xã, có bao nhiêu phát biểu đúng?

1. Quần xã là tập hợp gồm nhiều cá thể cùng loài, cùng sống trong một sinh cảnh.
2. Môi trường càng thuận lợi thì độ đa dạng của quần xã càng cao.
3. Loài ưu thế là loài chỉ có ở một quần xã nhất định nào đó.
4. Sự phân tầng giúp sinh vật tận dụng tốt nguồn sống và giảm sự cạnh tranh giữa các loài.

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4

Câu 18: Trong các phát biểu sau, có bao nhiêu phát biểu sai khi nói về thành phần loài trong quần xã?

1. Một quần xã ổn định thường có số lượng loài lớn và số lượng cá thể mỗi loài lớn.
2. Trong một sinh cảnh xác định, khi số lượng loài trong quần xã tăng lên thì số lượng cá thể ở mỗi loài tăng theo.
3. Loài ưu thế là loài chỉ có ở một quần xã nào đó hoặc là loài có số lượng cá thể nhiều hơn hẳn loài các khác.
4. Loài đặc trưng là loài có số lượng cá thể nhiều, sinh khối lớn, quyết định chiều hướng phát triển của quần xã.

1. 2.
2. 4.
3. 3.
4. 1.

Câu 19: Trong một quần xã rừng tự nhiên ở vùng Đông Nam Á, các loài động vật ăn có cỡ lớn như bò rừng mỗi khi di chuyển thường đánh động và làm các loài côn trùng bay khỏi tổ. Lúc này, các loài chim như diệc bạc sẽ bắt các con trùng bay khỏi tổ làm thức ăn. Việc côn trùng bay khỏi tổ cũng như việc chim diệc bạc bắt côn trùng không ảnh hưởng gì đến đời sống bò rừng. Chim gõ bò có thể bắt ve bét trên da bò rừng làm thức ăn. Trong các nhận xét dưới đây, có bao nhận xét đúng khi nói về mối quan hệ của các loài sinh vật trên

1. Quan hệ giữa ve bét và chim gõ bò là quan hệ sinh vật này ăn sinh vật khác.
2. Quan hệ giữa chim gõ bò và bò rừng là mối quan hệ hợp tác.
3. Quan hệ giữa bò rừng và các loài côn trùng là mối quan hệ ức chế - cảm nhiễm.
4. Quan hệ giữa chim diệc bạc và côn trùng là mối quan hệ cạnh tranh.
5. Quan hệ giữa bò rừng và chim diệc bạc là mối quan hệ hợp tác.
6. Quan hệ ve bét và bò rừng là mối quan hệ kí sinh – vật chủ.

1. 4.
2. 5.
3. 2.
4. 3.

Câu 20: Trong một ao nuôi, để nuôi được nhiều loài cá cho năng suất cao, người ta cần chọn các loài cá nuôi như thế nào?

1. Các loài cá sử dụng cùng một loại thức ăn để thuận tiện trong quá trình cho ăn.
2. Các loài cá có xu hướng phân bố trong cùng một điều kiện sinh thái.
3. Các loài cá có mối quan hệ vật dữ - con mồi để tạo sự cân bằng trong ao nuôi.
4. Các loài cá có ổ sinh thái khác nhau để tận dụng được nguồn sống tự nhiên trong ao nuôi.

GIÁO VIÊN BIÊN SOẠN: NGUYỄN QUANG VŨ

ĐƠN VỊ: TRƯỜNG TH – THCS – THPT LÊ THÁNH TÔNG