Tin tứcYuujin Watanabe, 24 tuổi, đang làm việc tại một công ty tên Momuri ở Tokyo. Nơi đây cung cấp dịch vụ hỗ trợ người lao động nghỉ việc, ra đời vào năm 2022 với mục tiêu giúp những ai muốn chấm dứt hợp đồng nhưng không đủ can đảm hoặc không thể tự mình thực hiện.
Watanabe cho biết một số quản lý thậm chí phản ứng gay gắt khi nhận được yêu cầu nghỉ việc, dùng lời lẽ xúc phạm hoặc thẳng tay từ chối. Nỗi sợ bị đánh giá tiêu cực, quy tắc công sở cứng nhắc và quan hệ cấp bậc kiểu truyền thống khiến nhiều người lựa chọn im lặng, tiếp tục làm việc trong áp lực.
Những công ty như Momuri bắt đầu xuất hiện từ năm 2017 và ngày càng phổ biến. Nhà sáng lập Shinji Tanimoto cho biết hiện nay công ty nhận hơn 1.800 yêu cầu mỗi tháng, tăng mạnh so với thời gian đầu chỉ vài chục hồ sơ.
Văn hóa làm việc tại Nhật vốn nổi tiếng khắt khe, kéo dài từ thời kỳ tăng trưởng sau Thế chiến thứ hai. Quan điểm "messhi hoko" – hy sinh bản thân vì tập thể – ăn sâu vào suy nghĩ người Nhật, tạo ra kỳ vọng rằng người lao động phải cống hiến toàn tâm toàn lực cho công ty. Các doanh nghiệp thường tuyển dụng "thành viên trọn đời", giao toàn quyền sắp xếp công việc và giờ giấc.
Thống kê từ chính phủ Nhật Bản năm 2023 cho thấy người lao động chỉ sử dụng trung bình 62% số ngày nghỉ phép được hưởng. Làm việc nhiều giờ và tăng ca không lương vẫn là điều phổ biến. Viện nghiên cứu Recruit Works ước tính Nhật Bản thiếu hơn 250.000 lao động trong năm ngoái, con số này có thể tăng lên 11 triệu vào năm 2040 nếu tình hình không thay đổi.
Một số người, sau khi chịu đựng quá lâu, đã quyết định tìm lối thoát. Kotetsu Genda (tên đã được thay đổi), nhà thiết kế 36 tuổi, từng làm việc ở công ty cũ với khối lượng công việc kéo dài đến 2-3 giờ sáng. Có lúc anh phải mang túi ngủ đến văn phòng cả tuần. Lương thấp, không có phụ cấp tăng ca, và áp lực từ cấp trên khiến anh cảm thấy mình không khác gì “shachiku” – gia súc của công ty.
"Tôi không còn phân biệt được đâu là ranh giới giữa người làm công và người bị công ty kiểm soát hoàn toàn", Genda chia sẻ sau khi chuyển sang một công ty mới với chính sách làm việc linh hoạt hơn.
Tình trạng "karoshi" – chết vì làm việc quá sức – vẫn tồn tại. Trường hợp phóng viên Miwa Sado của đài NHK tử vong vì suy tim sau khi làm thêm 159 giờ trong một tháng là lời cảnh tỉnh. Năm 2019, một phóng viên khác cũng qua đời vì lý do tương tự dù NHK đã cải thiện điều kiện làm việc.
Chính phủ Nhật Bản đã ban hành Luật Cải cách Phong cách Làm việc từ năm 2019, giới hạn giờ làm thêm ở mức 45 giờ mỗi tháng và khuyến khích mô hình làm việc linh hoạt. Tuy nhiên, những thay đổi này vẫn diễn ra chậm. Tâm lý lo sợ mất việc, văn hóa tuyển dụng trọn đời và sự thiếu linh hoạt từ các doanh nghiệp vừa và nhỏ đang là rào cản lớn.
Yuji Kobayashi, nhà nghiên cứu tại Persol Research and Consulting, nhận xét rằng nhiều người lao động thiếu kỹ năng chuyển việc, không dám đòi hỏi quyền lợi và sợ làm phật lòng cấp trên. Do đó, họ chọn cách im lặng và chịu đựng.
Tình trạng gắn bó thấp với công việc cũng phản ánh điều này. Nghiên cứu của Gallup năm 2023 cho thấy chỉ 6% người lao động Nhật cảm thấy gắn bó với công việc, xếp vào nhóm thấp nhất toàn cầu. Năng suất lao động trung bình chỉ đạt 56,8 USD mỗi giờ, thấp hơn nhiều so với mức 157 USD ở Ireland. Ước tính thiệt hại do mức độ gắn bó thấp lên tới 585 tỷ USD, tương đương 15% GDP Nhật Bản.
Một số cải cách gần đây đã cho thấy tín hiệu tích cực. Chính quyền Tokyo áp dụng tuần làm việc 4 ngày cho nhân viên từ tháng 4/2025. Tuy nhiên, trong khu vực tư nhân, chỉ khoảng 8% công ty thực hiện mô hình này. Nhiều doanh nghiệp còn cắt giảm chính sách làm việc từ xa sau đại dịch.
Các doanh nghiệp nhỏ, chiếm hơn 99% tại Nhật, gặp nhiều khó khăn trong việc thích nghi. Năm 2023, hơn 10.000 công ty phá sản, phần lớn là doanh nghiệp vừa và nhỏ. Tại những vùng dân số giảm, nhiều công ty không đủ nhân lực hoặc nguồn lực để triển khai cải cách, dù được phép linh hoạt trong áp dụng.
Một số tiến triển đã ghi nhận: tỷ lệ công chức làm việc quá 60 giờ mỗi tuần đang giảm, 64% công ty báo cáo đang nỗ lực thu hẹp khoảng cách lương. Số giờ làm thêm trung bình hàng tháng cũng giảm xuống 22,76 giờ trong năm 2023.
Thái độ của người trẻ cũng thay đổi. Khảo sát gần đây cho thấy số người sẵn sàng chuyển việc hoặc khởi nghiệp đã tăng gấp đôi so với năm 2014, trong khi lượng người mong muốn gắn bó trọn đời với một công ty giảm rõ rệt.
"Giới trẻ giờ đây đặt sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống cá nhân lên hàng đầu", Kobayashi nhận định. Dù hành trình thay đổi còn nhiều thách thức, những chuyển động trong xã hội Nhật cho thấy văn hóa làm việc truyền thống đang dần được đặt lại dưới góc nhìn mới.
