Tin tứcĐại học Sorbonne của Pháp – một trong những trường danh tiếng gần 800 năm tuổi – chính thức tuyên bố rời bảng xếp hạng Times Higher Education (THE). Trước đó, cuối năm 2022, 19 trường y và luật hàng đầu của Mỹ, gồm Yale, Harvard, Columbia, Johns Hopkins, đã rút khỏi bảng xếp hạng US News Ranking. Tổng cộng đến nay, hơn 700 tổ chức giáo dục và viện nghiên cứu trên thế giới đã ngừng tham gia các bảng xếp hạng quốc tế.
Theo nghiên cứu của Đại học West London (2015), xu hướng thị trường hóa giáo dục bắt đầu từ đầu những năm 2000 khi các trường ở Anh và Mỹ tự chủ tài chính. Hậu thuẫn cho xu hướng này là sự ra đời của các bảng xếp hạng quốc tế – công cụ định hướng cho sinh viên và nhà đầu tư.
Bảng xếp hạng lâu đời nhất, ARWU (Academic Ranking of World Universities), do ShanghaiRanking Consultancy phát triển từ năm 2003, tiếp đó là QS (2004) và THE (2010). Tính đến nay, có hơn 20 bảng xếp hạng toàn cầu cùng hàng trăm hệ thống chuyên ngành và khu vực.
Tuy miễn phí truy cập, nhưng theo Hội đồng Giáo dục bậc đại học CHE (3/2024), đây là ngành công nghiệp trị giá hàng tỷ USD. Các trường muốn duy trì vị trí phải đầu tư lớn để đáp ứng tiêu chí, từ đó nảy sinh tình trạng chạy đua thành tích và gian dối số liệu, như điều chỉnh quy mô lớp học, mời cựu sinh viên quyên góp để tăng “điểm uy tín”.
Ở chiều ngược lại, các tổ chức xếp hạng thu lợi từ việc bán dữ liệu khảo sát uy tín cho các tập đoàn, chính phủ. Đặc biệt, QS dành hơn 40% trọng số cho tiêu chí uy tín, tạo lợi thế cho các trường giàu có và nổi tiếng truyền thông.
Cách mạng trong đánh giá học thuật
Theo TS Phương Nguyễn (Đại học Frankfurt Goethe, Đức), đại dịch COVID-19 là bước ngoặt khi giáo dục chuyển hướng mạnh mẽ sang nguồn mở. Các bảng xếp hạng – vốn gắn liền với cơ sở dữ liệu thu phí như Scopus hay Web of Science – bị chỉ trích là đi ngược xu thế đại chúng hóa tri thức.
Từ năm 2022, Liên minh châu Âu cùng Hiệp hội Đại học châu Âu (EUA) và Science Europe khởi xướng Thỏa thuận Cải cách đánh giá nghiên cứu (CoARA). Tính đến tháng 8/2025, 859 tổ chức đã ký kết, thống nhất không dùng bảng xếp hạng để đánh giá nghiên cứu. Các thành viên có tối đa 5 năm để triển khai mô hình đánh giá mới dựa trên chất lượng thực tế, tính mở và đóng góp xã hội.
Song song đó, Tuyên bố Barcelona (4/2024) kêu gọi mở toàn bộ siêu dữ liệu nghiên cứu – bao gồm công trình, phần mềm, hội nghị – cho truy cập và tái sử dụng tự do. Đây là cú hích lớn làm suy yếu mô hình thu phí dữ liệu học thuật, vốn là nền tảng của các bảng xếp hạng truyền thống.
Trước làn sóng thoái lui của các trường phương Tây, Việt Nam được xem là thị trường mới mà các hệ thống xếp hạng đang nhắm đến. TS Phương Nguyễn cho rằng Việt Nam cần cân nhắc kỹ lưỡng, tránh lặp lại “vết xe đổ” của giáo dục chạy theo thành tích.
Thay vì chi hàng triệu USD cho việc duy trì cơ sở dữ liệu thu phí, Việt Nam có thể chuyển hướng sang nền tảng mở như OpenAlex, đồng thời tham gia CoARA hoặc thành lập liên minh khoa học giáo dục châu Á để xác lập tiêu chí đánh giá phù hợp hơn với điều kiện khu vực.
Theo TS Phương Nguyễn, kỷ nguyên AI sẽ buộc tri thức trở lại đúng giá trị công – minh bạch, mở và bình đẳng. Sự rút lui của các đại học hàng đầu không phải là sự thoái trào, mà là dấu hiệu của một cuộc cách mạng toàn cầu trong giáo dục đại học – nơi giá trị học thuật chân chính được đặt lên trên mọi thứ hạng.
