Thực và Ảo: “Nhân” sẽ ra sao trong Kỷ nguyên AI? 

Kinh tế số và chuyển đổi nhận thức

*Host: Tiến sĩ Quý có thể chia sẻ về cuộc đời, sự nghiệp và cơ duyên đến với kinh tế số?

Tiến sĩ Trần Quý: Tôi sinh ra ở một miền quê nghèo Quảng Bình, nơi chỉ có gió Lào và nắng Cát, là quê của cố Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Năm 1984, gia đình tôi chuyển vào miền Nam sinh sống, lúc đó tôi còn rất nhỏ. Tuy nhiên, tôi đã thấm thía cảnh nghèo của quê hương và nhận thức rằng để tiến bộ, chúng ta phải học hỏi và làm việc. Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi làm việc tại Viện Khoa học Kỹ thuật Bưu điện, nơi tôi công tác khoảng 10 năm. 

Sau đó, tôi tốt nghiệp ngành Kỹ thuật Viễn thông, đồng thời học thêm về Quản trị Kinh doanh và IT. Tôi luôn ham học hỏi và sau 15 năm làm việc tại Viện, tôi quyết định chuyển sang làm việc cho Tập đoàn Đầu tư Sài Gòn và tiếp tục theo đuổi con đường học vấn về quản trị và kinh tế. Đến năm 2019, tôi hoàn thành chương trình tiến sĩ ngành Kinh tế và nhận ra rằng để phát triển đất nước, ngành kinh tế số là rất quan trọng. Tôi đã trình Bộ Khoa học và Công nghệ đề án thành lập Viện Phát triển Kinh tế Số Việt Nam. Lúc đó, nhiều người thắc mắc về Viện Kinh tế số sẽ làm gì, nhưng giờ đây, chúng ta thấy rõ sự phát triển của lĩnh vực này.

Viện Kinh tế Số chính thức được cấp giấy phép vào năm 2020, sau khi hồ sơ được hoàn thành từ năm 2017. Rất vui khi Quốc hội đang thảo luận và thông qua nhiều chính sách, luật, và chiến lược liên quan đến kinh tế số, xã hội số.

*Host: Theo Tiến sĩ, thời đại số ảnh hưởng gì đến cuộc sống, công việc, mối quan hệ, và tác động đến Nhân tính con người?

Tiến sĩ Trần Quý: Ông bà ta có câu: “Nhập gia tùy tục”, ý nghĩa của câu này là khi chúng ta bước vào một môi trường mới, chúng ta cần phải thay đổi để thích nghi. Chẳng hạn, như khi một nàng dâu mới về nhà chồng, cô ấy sẽ phải điều chỉnh nhiều thói quen để hòa nhập và mang lại cuộc sống êm ấm, hạnh phúc cho gia đình.

Tương tự, trước đây trong công việc và sản xuất, chúng ta thường phải gặp mặt, trực tiếp trao đổi với nhau mới có thể hoàn thành công việc. Nhưng giờ đây, với sự phát triển của công nghệ, chúng ta có thể làm việc từ xa, trao đổi qua điện thoại hay chuyển tiền qua ngân hàng mà không cần gặp mặt. Những thay đổi này đã tạo nên nhiều thói quen mới, đòi hỏi con người phải thích ứng.

Chữ “nhân” trong bối cảnh này mang ý nghĩa tổng quát, nói lên việc mọi suy nghĩ, thói quen và tư duy của con người cũng phải thay đổi theo xã hội mới. Chúng ta đang tiến vào xã hội 5.0 - một xã hội siêu kết nối, nơi mọi người có thể gặp nhau trong không gian ảo và các công nghệ hiện đại như kính VR có thể giúp mô phỏng cuộc họp chung dù mỗi người ngồi tại nhà.

Chính vì sự thay đổi mạnh mẽ này mà khái niệm “chuyển đổi” ngày càng được các lãnh đạo và chuyên gia nhắc đến nhiều hơn, nhấn mạnh rằng chúng ta cần liên tục thích ứng và chuyển đổi để hòa nhập với thời đại số.

*Host: Trong quá trình chuyển đổi số, nhận thức là yếu tố quan trọng nhất, cũng là thách thức lớn nhất, Tiến sĩ có chia sẻ gì về điều này?

Tiến sĩ Trần Quý: Trong nhiều năm làm về chuyển đổi số và kinh tế số, khó khăn lớn nhất chính là thay đổi thói quen. “Nhập gia tùy tục” chỉ là câu nói, nhưng để thay đổi từ thói quen cũ sang thói quen mới là điều vô cùng khó khăn. Thứ hai là thay đổi về nhận thức.

Việc mọi người có nhận thức rõ ràng về sự cần thiết của chuyển đổi hay chưa là một trong những trở ngại lớn nhất. Để thúc đẩy xã hội chuyển đổi, tôi và các đồng nghiệp đã nhiều năm làm việc để phát triển kinh tế số tại Việt Nam và xây dựng các chính sách, chiến lược của Nhà nước. Một phần quan trọng của công việc là tập trung vào truyền thông và đào tạo nhằm thay đổi nhận thức.

Trong quá trình thay đổi nhận thức, chúng tôi đưa ra bốn cấp độ. Cấp độ đầu tiên là khi người ta chưa biết về những gì họ chưa biết, tức là chưa biết rằng có tồn tại một điều gì đó. Cấp độ thứ hai là khi họ biết đến khái niệm đó, nhưng chưa hiểu rõ. Ví dụ, nhiều người đã nghe về kinh tế số nhưng vẫn chưa hiểu rõ nó là gì. Cấp độ thứ ba là khi họ bắt đầu hiểu và biết những gì họ đã biết. Cuối cùng, cấp độ thứ tư là khi họ hiểu sâu sắc về những gì họ biết và trở thành chuyên gia trong lĩnh vực đó.

Xem toàn màn hình

Con người là trung tâm trong thế giới số

*Host: Thời đại số đã thay đổi con người, vậy liệu nó có ảnh hưởng đến những giá trị nhân bản?

Tiến sĩ Trần Quý: Trong chiến lược kinh tế số và xã hội số, người ta nhấn mạnh rằng con người là trung tâm, với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội thông qua sự kết hợp chặt chẽ giữa không gian thực và không gian số. Đây chính là nền tảng của xã hội và kinh tế số.

Khi chúng ta đặt con người làm trung tâm, các giá trị nhân văn, hay cái mà ta gọi là “nhân”, vẫn phải được gìn giữ và phát huy. Các công nghệ như kinh tế số, chuyển đổi số, và công nghệ AI được phát triển là để phục vụ và nâng cao những giá trị này. Công nghệ ra đời không phải để thay thế con người, mà để hỗ trợ con người một cách hiệu quả hơn. Con người vẫn nắm quyền kiểm soát và vẫn giữ vai trò trung tâm, và công nghệ chỉ là công cụ hỗ trợ chúng ta trong hành trình đó.

*Host: Trước đây người ta thường nói “nội dung là vua”, nhưng giờ công nghệ đang chi phối nội dung. Vậy liệu khi công nghệ tác động mạnh như vậy, nhân tính con người có bị thay đổi không?

Tiến sĩ Trần Quý: Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần quay lại khái niệm “chuyển đổi số”. Tại sao lại có chuyển đổi và số hóa? Trong những năm qua, chúng ta đã quá chú trọng vào phần “số” – tức là công nghệ và công cụ, mà chưa tập trung đúng mức vào phần “chuyển đổi” – tức là thay đổi thói quen và tư duy.

May mắn là trong cuộc họp ngày 19/7 vừa qua, tổng kết giai đoạn 4 năm chuyển đổi số quốc gia, Thủ tướng và Bộ trưởng Bộ TTTT Nguyễn Mạnh Hùng đã nhấn mạnh rằng chuyển đổi số là 70% chuyển đổi và 30% công nghệ. Điều này giúp làm rõ rằng: công nghệ có phải là yếu tố chi phối hay không? Trước đây, chúng ta thường nghĩ rằng công nghệ là yếu tố chi phối chính. Tuy nhiên, hiện nay, chính con người và cuộc sống mới là trung tâm, và công nghệ chỉ là công cụ hỗ trợ cho quá trình chuyển đổi.

Dù vậy, nếu chuyển đổi mà không kết hợp với yếu tố “số” thì sẽ gặp khó khăn và thiếu hiệu quả. Tư duy chuyển đổi cần hướng đến việc sử dụng công nghệ số như một công cụ tối ưu để giải quyết các vấn đề và nâng cao hiệu quả công việc. Dù có những lo ngại rằng công nghệ sẽ chi phối cuộc sống, nhưng thực tế, yếu tố chuyển đổi – tức là thay đổi thói quen và tư duy – vẫn là yếu tố cốt lõi.

*Host: Cách đây 10 năm, người ta nói mạng xã hội là “sống ảo”. Nhưng giờ không còn là“ảo”. Điều này cho thấy công nghệ số giờ đây đã trở thành “thực”, ý kiến của TS Quý?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, nếu nhìn từ góc độ này, tôi đồng ý rằng công nghệ đã tác động và thay đổi nhiều thói quen của chúng ta. Tuy nhiên, những thói quen cơ bản của con người như ăn uống, sinh hoạt hàng ngày hay học tập thì vẫn giữ vai trò quan trọng. Công nghệ ở đây chỉ là công cụ hỗ trợ giúp chúng ta thực hiện tốt hơn những điều này.

Để phản biện cho câu hỏi của anh Vinh, tôi lấy ví dụ: nếu như quên điện thoại, trước đây có thể làm chúng ta cảm thấy khó khăn. Nhưng với công nghệ hiện nay, tôi có thể mượn một thiết bị khác, đăng nhập vào tài khoản cá nhân, và truy cập dữ liệu từ đám mây. Như vậy, tôi không còn phụ thuộc hoàn toàn vào một thiết bị duy nhất. Có những lúc đi chơi, dự tiệc mà không mang theo máy tính, tôi vẫn có thể mượn thiết bị khác để làm việc, điều này đã trở nên bình thường.

Nhìn lại, có một giai đoạn khi công nghệ và chuyển đổi chưa hoàn thiện, chúng ta có thể bị phụ thuộc nhiều vào nó. Nhưng giờ đây, sự phụ thuộc đó đã thay đổi. Cuối cùng, tôi muốn khẳng định rằng con người – với các giá trị và yếu tố nhân văn – vẫn là trung tâm, dù trong thời đại công nghệ phát triển mạnh mẽ.

*Host: Lõi vấn đề là vậy, nhưng liệu khái niệm về

Nhân tính sẽ thay đổi không? Thói quen và tác động từ thời đại số sẽ làm thay đổi cách suy nghĩ và thái độ của con người, khiến những chuẩn mực cũ có thể không còn đúng nữa?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, cho phép tôi phản biện một chút. Những giá trị cốt lõi, những chuẩn mực nhân văn xưa nay vẫn giữ nguyên. Dù có thể góc nhìn có khác đi đôi chút, nhưng điều đó không thay thế hoàn toàn các giá trị thực chất. Ví dụ, ngày xưa chúng ta có câu "tốt gỗ hơn tốt nước sơn" hay "hữu xạ tự nhiên hương" – nghĩa là khi anh là một người tốt thì tiếng lành sẽ lan truyền từ đời này sang đời khác. Ngày nay, danh tiếng và hình ảnh có thể được xây dựng qua mạng xã hội và truyền thông, tạo ra vẻ bề ngoài rất hấp dẫn. Nhưng những hình ảnh đó chỉ phục vụ một thời điểm nhất định, trong một hoàn cảnh cụ thể. Cuối cùng, người ta vẫn quay lại với giá trị thực của anh – liệu anh có thực sự như vậy không. 

Trong lĩnh vực truyền thông hay marketing, ngày xưa chúng ta quan tâm đến chất lượng thật sự của sản phẩm, ưu tiên “tốt gỗ hơn tốt nước sơn”. Nhưng bây giờ, vẻ đẹp bề ngoài như bao bì bắt mắt trở thành yếu tố đầu tiên để thu hút. Dù vậy, nếu chất lượng bên trong không thực sự tốt, sản phẩm đó chỉ có thể tồn tại trong thời gian ngắn. Cuối cùng, điều bền vững vẫn là giá trị thật và chất lượng bên trong.

Giải pháp giáo dục cho giới trẻ trong thế giới số

*Host: Tiến sĩ Quý có thể chia sẻ cách giữ gìn “lõi nhân tính”, đặc biệt là với giới trẻ, khi công nghệ và thông tin đang tác động mạnh mẽ?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, hiện tại bản thân tôi cũng đang hướng tới vấn đề này trong công việc phát triển kinh tế số. Chúng ta cần tập trung vào giáo dục, đào tạo, và truyền thông, đặc biệt là cho giới trẻ. Ví dụ, một đứa trẻ nhỏ chưa biết nói sẽ để ý đến những thứ nó thích, và để chuyển sự chú ý của trẻ khỏi điều này, chúng ta cần tạo ra thứ gì đó thu hút hơn. Người lớn cũng vậy – chẳng hạn, nếu chúng ta có thói quen ăn nhậu mà các bà vợ hay phàn nàn, họ cần tạo ra một hoạt động hấp dẫn hơn để lôi kéo chúng ta. Tương tự, các thế hệ đi trước cần xây dựng học liệu và hình ảnh tích cực, phong phú hơn để đưa lên truyền thông, thay thế dần những nội dung “mì ăn liền”.

Nhà nước cũng đang ban hành nhiều luật để kiểm soát và hạn chế các nội dung tiêu cực, đồng thời khuyến khích các nội dung giáo dục mang tính nhân văn, đặc biệt là cho trẻ em. Tôi nhớ, ở thời của anh Vinh và cả thời của tôi, dù chỉ có một hoặc hai tiết học đạo đức mỗi tuần nhưng chúng để lại ấn tượng sâu sắc và giúp hình thành nhân cách về sau. Tôi nghĩ rằng chúng ta nên đầu tư vào việc giáo dục từ sớm với những tấm gương, hình ảnh và bài học đạo đức. 

Bản thân tôi cũng đang nuôi dạy ba con trai. Tôi cho các cháu tiếp cận công nghệ, nhưng định hướng chúng nghe về lịch sử, văn học, và những câu chuyện giàu tính nhân văn. Tôi tin rằng giáo dục con người – yếu tố nhân bản – cần được đặt nền tảng từ những điều đó.

*Host: Trước đây, chúng ta học hỏi từ thầy cô, sách vở, gia đình, nhưng giờ đây Google và các nền tảng trực tuyến đóng vai trò lớn hơn. Vậy, giáo dục và gia đình cần làm gì để tác động tích cực đến giới trẻ trong bối cảnh này?

Tiến sĩ Trần Quý: Tôi cho rằng, trong giáo dục, như anh Vinh đã nói, ngày xưa chúng ta không còn cách nào khác ngoài việc học từ thầy, sau đó học từ bạn bè, tức là “học thầy không tày học bạn.” Ngày nay, điều đó không khác gì, nhưng môi trường đã thay đổi nhờ sự hỗ trợ của công nghệ, giúp chúng ta học tập mà không bị giới hạn bởi không gian, thời gian hay nội dung. Những công cụ tìm kiếm như Google mở ra nhiều nguồn kiến thức, và trong tương lai, có thể phần lớn việc học sẽ diễn ra trên mạng, kể cả học từ thầy cũng là học qua internet. Vì thế, cần xây dựng các thư viện nội dung chất lượng để khi tìm kiếm, người dùng tiếp cận được nhiều hơn những nội dung tốt thay vì những nội dung không lành mạnh.

Về trí tuệ nhân tạo, hiện nay các công nghệ AI, như ChatGPT, đều thuộc dạng ngôn ngữ tự nhiên, giúp máy móc hiểu và phục vụ con người tốt hơn. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư tập trung vào việc làm cho máy móc thông minh hơn, còn cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ năm sẽ nhấn mạnh vào việc giúp máy móc hiểu con người hơn, tạo ra sự tương tác và phục vụ con người. Các công cụ AI có khả năng tìm kiếm và trả lời rất nhanh vì nguồn “thức ăn” chính của chúng là dữ liệu. Nếu không có dữ liệu thì AI cũng không thể hoạt động hiệu quả. Do đó, bên cạnh phát triển công nghệ và thuật toán, việc tập trung vào Big Data là vô cùng quan trọng.

Đồng thời, chúng ta cũng cần quan tâm đến việc duy trì những nội dung giáo dục nền tảng. Dù công nghệ phát triển, các nội dung truyền thống vẫn cần giữ vai trò chủ đạo, đặc biệt là những nội dung mang tính giáo dục và xây dựng nhân cách. Có hai hướng đi chính: một là tạo ra các nội dung chính thống có tính giáo dục cao, hai là dùng công nghệ và công cụ để phục vụ mục tiêu kinh doanh. Tuy nhiên, những nội dung mang tính chất “câu like” thường không mang lại giá trị lâu dài. Vậy nên, cần tập trung vào những nội dung nền tảng.

Kết luận, chúng ta cần tập trung vào giáo dục con người. Ngày xưa, việc học được kiểm soát qua người thầy, nhưng nay thế giới mạng bao la, nên cần có các quy chế và hệ thống AI để kiểm soát nội dung. Đồng thời, cần tạo ra nhiều nội dung lành mạnh để lấp đầy khoảng trống trên không gian số, giúp mọi người tiếp cận được những kiến thức tích cực và bổ ích.

Giáo dục thay đổi thích ứng kỷ nguyên AI?

*Host: Với sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, giờ đây thầy cô không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phải giúp học sinh phát triển kỹ năng và khả năng đặt câu hỏi đúng. Vì khi câu hỏi chính xác, sẽ có câu trả lời giá trị. Liệu giáo dục hiện nay cần thay đổi để phù hợp với thời đại số?

Tiến sĩ Trần Quý: Đúng vậy, sức ép lên ngành giáo dục trong hai năm vừa qua là rất lớn. Ngay cả ở các lớp cao học hay đại học, khi thầy ra bài tập, nhiều em không còn lo sợ nữa vì có thể dễ dàng nhờ AI, như ChatGPT, hỗ trợ giải bài. Điều này khiến nhiều giảng viên lo lắng và một số còn cấm sinh viên dùng AI. Nhưng làm sao cấm được? Nó giống như việc cấm học sinh đọc sách ngoài giáo trình – không thực tế.

Như Quý đã nói, hai thách thức lớn nhất trong quá trình chuyển đổi này là thay đổi thói quen và nhận thức. Trước đây, các thầy quen với việc giảng dạy rồi giao bài tập để sinh viên tự làm, nhưng giờ AI có thể làm hết, và điều này đòi hỏi sự thay đổi. Quý khuyến khích học sinh dùng AI nhưng hướng dẫn cách dùng sao cho hiệu quả và có ý nghĩa. Trong đào tạo, Quý cũng dùng AI vì công cụ này hỗ trợ rất tốt, nhưng quan trọng là phải biết cách đặt câu hỏi để có kết quả chính xác, vì AI không có khái niệm đúng sai mà chỉ trả về kết quả dựa trên dữ liệu sẵn có.

Gần đây, Quý đã tổ chức một buổi đào tạo cho cán bộ công chức TP.HCM về cách sử dụng AI hiệu quả trong công việc. Sau buổi học, nhiều người cảm ơn vì đã sử dụng AI hơn một năm nhưng không hiểu cách dùng đúng nên hiệu quả chưa cao. Hiểu quy luật, cách đặt câu lệnh và giao tiếp với AI cũng giống như học ngữ pháp trong tiếng Anh – cần biết cách sử dụng để đạt kết quả tốt nhất.

*Host: Lãnh đạo đất nước vừa phát biểu tại Quốc hội rằng cần bỏ tư duy “cái gì không quản được thì cấm”. Hiện nay, nhiều trường và phụ huynh lo lắng về việc sử dụng điện thoại và mạng xã hội. Tuy nhiên, như tiến sĩ Quý nói, công nghệ không thể cấm vì nó giống như sách hay dữ liệu. Ông có thể chia sẻ kinh nghiệm giúp phụ huynh và giáo dục con trẻ tiếp cận môi trường số tốt hơn?

Tiến sĩ Trần Quý: Câu chuyện về việc cấm hay không cấm thực ra đã tồn tại từ lâu, không phải chỉ khi có AI mới nảy sinh. Nếu nhìn sâu vào vấn đề quản trị, việc cấm thực chất phản ánh sự bất lực trong việc kiểm soát một điều gì đó. Ví dụ, những bậc phụ huynh quá lo sợ cho con cái, không cho chúng ra ngoài vì sợ nguy hiểm như tai nạn giao thông hay bắt cóc. Họ cấm trẻ con ra ngoài mà không nhận ra rằng điều đó làm chúng thiếu kỹ năng sống. Thay vì cấm, chúng ta cần dạy trẻ cách bảo vệ mình, làm sao để an toàn khi ra ngoài.

Với công nghệ, Quý không cấm mà khuyến khích sử dụng. Công nghệ được tạo ra để phục vụ chúng ta, nó mang lại hiệu suất cao, nhưng nếu không được sử dụng đúng cách, nó có thể gây ra những hệ lụy. Chính vì vậy, cần có đào tạo, kiến thức và kỹ năng để sử dụng công nghệ một cách hiệu quả.

Trong kỷ nguyên số, có vô vàn vấn đề phải đối mặt. Do đó, việc đào tạo kỹ năng số là vô cùng quan trọng. Trong chiến lược chuyển đổi số quốc gia, có ba mảng chính: chuyển đổi số quốc gia, kinh tế số và xã hội số. Trong xã hội số, có công dân số, năng lực số và kỹ năng số. Chúng ta cần tập trung vào đào tạo những kỹ năng số để người dân có thể phát triển một cách hiệu quả, giữ được bản sắc và không bị cuốn theo những tác động tiêu cực của công nghệ.

*Host: Trong thời đại kinh tế và xã hội số hiện nay, vai trò của “lãnh đạo số” trở nên quan trọng như thế nào? Và làm gì để lãnh đạo có thể thích ứng với sự thay đổi này?

Tiến sĩ Trần Quý: Thuật ngữ “lãnh đạo” không phải là điều mới mẻ, nó đã tồn tại từ lâu, nhưng khi chuyển sang môi trường số, lãnh đạo cũng phải thay đổi tư duy. Điều này đòi hỏi phải chuyển đổi thói quen, nhận thức và kỹ năng, vì những lý thuyết kinh tế và quản trị truyền thống vẫn còn nguyên, nhưng để làm tốt trong môi trường số, chúng ta cần phải bổ sung một lớp kiến thức về công nghệ và kỹ năng sử dụng nó.

Như khi thành lập viện, tôi làm hồ sơ để thành lập Viện Kinh tế số, hầu hết mọi người đều phản đối. Cách đây bốn năm, khi bắt đầu viết dự án về tài sản số, hầu hết các chuyên gia và lãnh đạo đều cho rằng đó là một ý tưởng mơ hồ, bởi họ chỉ thấy tiền ảo và không tin vào sự phát triển của tài sản số. Tuy nhiên, tầm nhìn của người lãnh đạo rất quan trọng. Lãnh đạo cần có tầm nhìn về thời cuộc, về xu thế, và họ phải nhìn ra được những cơ hội mà người khác không thấy.

Cuối cùng, nhờ tầm nhìn của lãnh đạo, dự án vẫn được thực hiện, dù không dễ dàng vì không ai nhìn nhận đó là một hướng đi chính thống. Tuy nhiên, mới đây, Thủ tướng và Phó Thủ tướng đã quyết định đưa chiến lược phát triển blockchain Việt Nam thành công nghệ lõi quốc gia. Quốc hội cũng sẽ thảo luận về Luật Công nghệ số, trong đó có khung pháp lý cho tài sản số, điều mà trước đây ít người quan tâm. Thực tế là nền tảng này đã được triển khai bốn năm và bắt đầu cho thấy hiệu quả.

Một trong những yếu tố quan trọng của lãnh đạo chính là tầm nhìn, đặc biệt là tầm nhìn số. Trước đây, tầm nhìn của lãnh đạo có thể chỉ tập trung vào xu hướng thị trường, sự phát triển dân số, nhưng hiện nay tầm nhìn đó phải bao gồm yếu tố số. Lãnh đạo cần có kỹ năng số và đưa yếu tố số vào tư duy, cuộc sống và công việc. Khi xây dựng và lãnh đạo một nhóm hay tổ chức, người lãnh đạo cần phải áp dụng tầm nhìn và kỹ năng số để phát triển bền vững trong thời đại số.

*Host: Khi nói đến lãnh đạo số, tôi nghĩ bố mẹ và thầy cô cũng cần thay đổi phương thức để tiếp cận với công nghệ số. Như lãnh đạo đã nói, chuyển đổi phương thức sản xuất số là cần thiết, không chỉ là lời nói mà phải hành động. Khi đó, mối quan hệ thầy trò sẽ thay đổi, giúp trẻ tiếp cận tốt hơn với thời đại số. Tiến sĩ Quý nghĩ sao về điều này?

Tiến sĩ Trần Quý: Tôi thấy điều đó là đúng. Cách đây rất lâu, khi Facebook mới ra đời, các lãnh đạo, có cả lãnh đạo của tôi lúc đó, thường hay để ý máy tính của nhân viên, xem có ai vào Facebook không. Lý do là lúc đó người lớn lo ngại về những nguy cơ trên Facebook, như việc kết nối mạng xã hội, tạo ra những mối quan hệ ảo mà người lớn không thể kiểm soát được, đặc biệt là đối với con gái. 

Sau đó, khi các phần mềm chat như Zalo ra đời, người lớn lại càng từ chối và không muốn tham gia, và nhiều người cũng không thích sử dụng chúng. Tuy nhiên, sau một thời gian, khi bạn bè bắt đầu sử dụng Zalo để trò chuyện, những người không có Zalo thì không thể kết nối được, nên họ cũng phải học cách sử dụng Zalo để giao tiếp với mọi người. 

Cuối cùng, một số người lớn cũng phải học cách sử dụng Facebook để theo dõi con cái, xem chúng làm gì, vì không hiểu rõ về các nền tảng này. Điều này cho thấy rằng, đầu tiên cần phải có động lực và phải tập trung vào động lực đó. Trong môi trường số, nếu chúng ta ở vai trò người thầy, như anh đã nói, người thầy có nhiều vai trò quan trọng. Chúng ta cần tìm ra động lực và phương pháp để giúp học viên của mình — dù là con cái hay bạn bè — có thể chuyển đổi và thích nghi với môi trường số.

Xây dựng “kiềng ba chân” cho thế hệ trẻ trong thế giới số

*Host: Để bảo tồn và phát triển nhân tính trong thời đại số, giáo dục, gia đình và xã hội cần tập trung vào việc hình thành cho thế hệ trẻ các giá trị nhân bản và văn hóa truyền thống, giúp họ giữ được bản chất dù trong thế giới số. Tiến sĩ Quý nghĩ sao về vấn đề này?

Tiến sĩ Trần Quý: Tôi nghĩ rằng sự kết hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội là ba yếu tố vô cùng quan trọng. Cá nhân Quý thấy rằng mỗi khi đi họp phụ huynh hay tham gia những cuộc tụ tập của các phụ huynh, nhiều người thường xuyên phê phán nhà trường, cho rằng nhà trường chưa làm tốt công việc của mình. Tuy nhiên, tôi nghĩ rằng chúng ta hiện nay quá nặng nề trách nhiệm lên ngành giáo dục, hay đổ lỗi cho nhà trường mỗi khi có vấn đề với con cái. Trong khi đó, sự phối hợp giữa gia đình và xã hội lại cực kỳ quan trọng.

Lý do là con cái chỉ dành một phần nhỏ thời gian trong ngày ở trường, còn lại hầu hết thời gian chúng ở với gia đình. Vì vậy, văn hóa gia đình và giáo dục từ gia đình đóng vai trò rất quan trọng. Tuy nhiên, sự phối hợp giữa ba môi trường này cần phải linh hoạt. Nhà trường, theo tôi, chỉ có thể đảm nhận việc giáo dục và đào tạo những kiến thức cơ bản, không thể đảm nhiệm hết mọi vấn đề. Còn gia đình và xã hội, bao gồm các trung tâm đào tạo kỹ năng, các tổ chức, có vai trò hỗ trợ rất lớn. 

Nhân ở đây có hai nghĩa: một là những vấn đề sai sót cần được sửa chữa, và hai là nhân sự, những con người thực hiện công việc. Chính vì vậy, những vấn đề cốt lõi nhất về con người, những giá trị căn bản nhất, cần được thực hiện thành chiến lược và chiến dịch hỗ trợ cho nhà trường và gia đình. Mục tiêu là tạo ra một “kiềng ba chân” để cùng làm tốt công tác giáo dục, nếu làm như vậy thì sẽ rất hiệu quả.

*Host: Giai đoạn từ khi trẻ sinh ra đến hết tiểu học rất quan trọng. Phải chăng gia đình cần gieo vào trẻ những giá trị nhân bản, giúp trẻ không bị tha hóa bởi công nghệ số?

Tiến sĩ Trần Quý: Về quan điểm của anh Vinh, qua khảo sát và từ khi tốt nghiệp đại học cho đến nay, tôi luôn làm những đề tài nghiên cứu. Đề tài đầu tiên tôi thực hiện vào năm 1997, khi Việt Nam mới bắt đầu kết nối Internet. Lúc đó, tôi còn trẻ, chưa có gia đình, và bản thân đã hòa mình vào việc đọc, nghiên cứu những vấn đề không mang tính giáo dục, tìm hiểu về tác động của Internet đối với giới trẻ và thanh niên.

Đến nay, tôi vẫn nghiên cứu các đề tài trong ngành giáo dục. Một vấn đề tôi nhận thấy là có nhiều gia đình lạm dụng công nghệ, đặc biệt là khi quá bận rộn và không có thời gian chơi cùng con cái, họ thường đưa điện thoại cho trẻ em để chúng tự chơi. Tuy nhiên, tôi cho rằng trẻ em giống như một tờ giấy trắng, và những hình ảnh đầu tiên mà trẻ tiếp nhận sẽ là những nét vẽ tạo nên một bức tranh khó có thể xóa bỏ. Vì vậy, khi cho trẻ em tiếp cận công nghệ, nếu chỉ để chúng chơi các trò chơi hoặc xem video hoạt hình không mang tính giáo dục, thì đó là điều không tốt.

Nếu trẻ em tiếp xúc với những hoạt hình mang tính giáo dục, như những câu chuyện lịch sử, về các vị vua, hay các bài học về nhân cách, thì đó là những cách giáo dục tốt. Tôi không cấm con cái xem các chương trình đó, vì đó là sở thích của trẻ. Ví dụ, con của tôi, dù mới học lớp 4, đã có thể ngồi trò chuyện về lịch sử, các vị vua, và nhiều kiến thức khác. Điều này là nhờ việc tôi đã tập trung vào những nội dung giáo dục, giới hạn những nội dung không mong muốn. Tôi chỉ cho trẻ tiếp cận các kênh giáo dục về lịch sử, nhân cách, và những kỹ năng như giải quyết vấn đề.

Tóm lại, để làm tốt công tác giáo dục, chúng ta phải tập trung vào việc xây dựng chiến lược nội dung, nhằm mang lại giá trị giáo dục thực sự cho trẻ em.

*Host: Tiến sĩ Quý và các đồng sự có nghĩ rằng chúng ta cần mở các khóa đào tạo dành cho các bậc phụ huynh, giúp họ hiểu rõ hơn về việc giới hạn và quản lý nội dung như Tiến sĩ đã chia sẻ?

Tiến sĩ Trần Quý: Trước đây, tôi cũng đã tham gia một số lớp học về kỹ năng sử dụng và lọc nội dung trên internet. Tôi nghĩ rằng các bậc phụ huynh cần thay đổi phương thức và cách tiếp cận với vấn đề này. Trên thực tế, ở các nước ngoài, họ cũng đã thực hiện rất nhiều biện pháp để giải quyết vấn đề này. Trong bối cảnh xã hội số hiện nay, kỹ năng số và tư duy số rất quan trọng. Đối với sự phát triển kinh tế số ở Việt Nam, chúng ta cũng cần phối hợp với các chiến lược của Nhà nước để tập trung phát triển mạnh mẽ lĩnh vực này, qua đó thay đổi thói quen trong môi trường mới.

“Sống hạnh phúc và kiến tạo”: Thấy niềm vui trong thời đại công nghệ?

*Host: Với slogan “sống hạnh phúc, kiến tạo”, trong bối cảnh xã hội hiện nay, đặc biệt là với những người ngoài 40 tuổi, họ cảm thấy không hạnh phúc với thông tin nhiễu và tác động của công nghệ. Theo Tiến sĩ Quý, làm thế nào để mọi người có thể sống hạnh phúc và kiến tạo trong thời đại số này?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, câu hỏi của anh Vinh gợi nhớ cho tôi về một niềm vui của năm ngoái, khi tôi được mời làm báo cáo viên ở một phường. Mỗi lần làm báo cáo viên cho các đảng viên, đối tượng nghe nhiều nhất thường là những người nghỉ hưu, không phải người trẻ. Tôi nhớ có một cụ bảy mươi mấy tuổi nghe bài về chiến lược thời đại số và tác động của AI. Cụ nói rằng thời nay loạn lạc quá, còn thời của cụ mọi thứ đều rất rõ ràng. Cụ bảo, “Ngày xưa có khi cả tháng mới nghe được một tin tiêu cực”, nhưng tôi giải thích rằng, thực ra ngày xưa vì không có công cụ số, nên có những tin tức không đến được với mình. Còn bây giờ, mọi thứ đều có thể được biết qua internet, và ai cũng có thể trở thành nhà báo qua mạng xã hội.

Tôi nói với cụ rằng, hiện nay, với công cụ số, thông tin được lan truyền nhanh chóng, và tất cả mọi người đều có thể tiếp cận thông tin. Tuy nhiên, thông tin có thể tích cực hoặc tiêu cực, tùy thuộc vào người tìm kiếm. Ví dụ, nếu một người chỉ tìm tin tiêu cực, họ sẽ gặp nhiều tin tiêu cực, còn nếu tìm tin tích cực thì sẽ thấy nhiều tin tốt. Khi tìm kiếm tin tức, nếu chúng ta tập trung vào những điều tích cực, chúng ta sẽ thấy nhiều điều tích cực hơn. Tôi cũng chia sẻ rằng bản thân mình đã rèn thói quen không đọc những tin tiêu cực hoặc những thứ không giúp mình phát triển, và thay vào đó chỉ tìm kiếm những thông tin tích cực. 

Trong công việc đào tạo, truyền thông và quản trị, chúng ta nên tập trung vào các hướng tích cực để tạo ra ảnh hưởng tốt cho mọi người. Dĩ nhiên, không phải là phủ nhận tiêu cực, mà là không để nó chi phối quá nhiều, không để nó thay đổi suy nghĩ và hành động của mình.

*Host: 10-20 năm trước, khi nhân bản cừu Dolly ra đời. Đến nay, chúng ta đã có trí tuệ nhân tạo và công nghiệp 5.0. Tiến sĩ Quý có thể dự đoán được tương lai của con người sẽ đi về đâu và những biến chuyển đó sẽ như thế nào không?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, đây là một câu chuyện mà tôi thường chia sẻ trong các bài giảng dành cho lãnh đạo cấp cao. Tôi có kể một vài câu chuyện, và chắc anh Vinh cũng đã xem các bộ phim như “Tôn Ngộ Không” phải không? Mỗi người đều có sở thích với một nhân vật nào đó. Tôi thì rất thích nhân vật Tôn Ngộ Không, không phải vì ông tài giỏi mà vì ông có khả năng tạo ra nhiều bản sao của chính mình. Mỗi khi thua cuộc, ông chỉ cần nhổ một chiếc lông và một bản sao mới sẽ xuất hiện, làm cho lực lượng của ông trở nên vô cùng đông đảo. Mặc dù nhiều người cho rằng đó là chuyện viễn tưởng, nhưng ngày nay, những điều tưởng như viễn tưởng ấy lại trở thành hiện thực. Hiện nay, với sự phát triển của công nghệ AI, chúng ta có thể tạo ra hàng triệu phiên bản giống như bản thân mình chỉ bằng cách lập trình và sử dụng công cụ AI.

Ví dụ, khi tôi đang dạy hay giảng bài, khán giả có thể không muốn nghe tôi nữa, mà lại muốn nghe một nhân vật khác, dù tôi và anh Vinh vẫn đang nói chuyện. Trong khi Quý và anh Vinh vẫn ngồi ở đó, nội dung, động tác và giọng nói trên màn hình có thể được thay đổi hoàn toàn. Đây không phải là điều gì khó khăn hay viễn tưởng nữa. Những công nghệ này đã được áp dụng rộng rãi ở nhiều quốc gia và doanh nghiệp, đặc biệt là các bộ công cụ AI mà ngày xưa chỉ có thể gõ để máy trả lời tự động, nhưng giờ đây chúng ta có thể giao tiếp trực tiếp với AI và yêu cầu nó tạo ra các nhân vật theo ý muốn.

Tuy nhiên, những công nghệ này cũng đi kèm với những nguy cơ, chẳng hạn như những vấn đề về an ninh, giả mạo và lừa đảo. Những công nghệ này có thể mang lại nhiều lợi ích, nhưng cũng gây ra không ít rủi ro. Mới đây, Diễn đàn Kinh tế Thế giới đã khảo sát các CDIO và lãnh đạo các tập đoàn lớn, và một trong những vấn đề mà họ lo lắng nhất là tác động tiêu cực của AI, chiếm 53% số người tham gia khảo sát. Tôi cũng đã đọc khảo sát này từ năm ngoái và rất bất ngờ khi nó đã trở thành sự thật trong năm nay. Điều này cho thấy rằng AI có thể tác động rất mạnh mẽ đến các doanh nghiệp, có thể khiến một công ty xây dựng bền vững trong nhiều năm bị sụp đổ chỉ trong một đêm.

Vì vậy, việc đào tạo con người về kiến thức cơ bản, kỹ năng sống, và khả năng hòa nhập trong môi trường công nghệ mới là rất quan trọng. Đặc biệt, quá trình đào tạo cần tập trung vào việc chuyển đổi và nâng cao kỹ năng, để giúp mọi người đối phó với những thay đổi và thách thức mà công nghệ mang lại.

*Host: Khi công nghệ và trí tuệ nhân tạo phát triển mạnh mẽ, liệu “nhân” có còn giữ được giá trị nguyên vẹn? 

Tiến sĩ Trần Quý: Như lúc nãy tôi nói, vấn đề cuối cùng là xã hội 5.0, lấy con người làm trung tâm. Tuy nhiên, vế cuối mà tôi vừa đề cập là xã hội 5.0 tập trung phát triển kinh tế đi đôi với các vấn đề xã hội, qua sự tích hợp cao giữa không gian thực và không gian số, tức là không gian ảo. Trong đó, con người, không gian số và không gian ảo sẽ tương tác với nhau. Các vấn đề kinh tế xã hội từ trước đến nay vẫn luôn tồn tại, và chúng ta vẫn phải tập trung vào con người, làm sao để kết hợp tốt giữa thế giới thực và thế giới ảo.

Mặc dù đây là một viễn cảnh lý tưởng, nhưng các quốc gia đều có những quy định đi theo xu hướng này. Ví dụ, Việt Nam gần đây đã bắt đầu có các luật liên quan đến giao dịch số, và sắp tới sẽ có Luật về công nghệ số. Năm sau, Việt Nam cũng sẽ ban hành các thể chế số, quy định hành xử trong không gian số, từ môi trường thực đến môi trường số. 

Cách đây hai năm, chúng tôi đã thảo luận về một thể chế ứng xử trong xã hội số. Ở Việt Nam, Nhật Bản hay Mỹ, việc ứng xử trong không gian thực đã có luật, nhưng trong không gian mạng thì vẫn còn thiếu quy định. Ví dụ, trong không gian mạng, người ta có thể tấn công, xúc phạm nhau qua các biểu tượng như “ngón tay thối” mà không phải đối diện trực tiếp. Cách đây hai năm, Mỹ đã xử một vụ án về quấy rối trên không gian mạng, mặc dù sự việc xảy ra trên mạng, nhưng vì nó ảnh hưởng đến người thật ngoài đời, nên vẫn bị coi là hành vi phạm tội. Đây là một ví dụ điển hình về sự kết nối giữa thực và ảo, cho thấy rằng việc quản lý và kiểm soát nó ngày càng khó khăn hơn.

Tuy nhiên, dù có những khó khăn trong việc kiểm soát, bản chất vấn đề vẫn quay lại với con người. Tất cả mọi thứ đều hướng đến con người, và đó là yếu tố cốt lõi.

*Host: Trong tương lai gần hay xa, liệu “nhân” có cần phải thêm một yếu tố nào đó nữa để  có thể phát triển?

Tiến sĩ Trần Quý: Tôi nghĩ mỗi cá nhân đều là một phần trong một hệ thống cần có những chuẩn mực nhất định. Ví dụ, trong xã hội, khi mọi người có thể lừa dối nhau, lúc đó có thể nói rằng một loại nhân bản. Tuy nhiên, tôi nghĩ rằng, chúng ta nên tập trung vào việc làm tốt “nhân” trong không gian thực, tức là con người, và điều này sẽ giúp tạo ra một doanh số tương thích. Khi “nhân” tốt, đương nhiên sẽ không có “nhân xấu” phát sinh.

Một ví dụ cho điều này là trong tương lai, mặc dù chúng ta không gặp nhau ngoài đời, nhưng trong không gian số, chúng ta vẫn có thể gặp gỡ và tương tác. Ví dụ như hiện tại, tôi đang tham gia một dự án mô phỏng, nơi mà một người bạn nữ ở Nga thường xuyên mời tôi đi xem phim. Mặc dù chúng ta ở hai quốc gia khác nhau, bạn ấy vẫn mua vé và mời tôi tham gia. Tuy nhiên, đây không phải là việc làm thực tế mà là trong không gian số. Tôi chỉ cần đeo kính VR, và không gian rạp phim sẽ được mô phỏng, bạn ấy ở bên cạnh tôi, dù chúng ta không thật sự ở cùng một nơi.

Tình huống này có thể gây hiểu lầm, như lúc tôi đang vui vẻ ôm vai bạn trong không gian số, nhưng vợ lại quay sang hỏi tôi đang làm gì. Trong không gian số, việc ôm bạn trong một tình huống vui vẻ là điều hoàn toàn bình thường. Điều này giống như bộ phim Avatar, nơi các nhân vật trong không gian ảo sống một cuộc sống song song. Mặc dù lúc đầu chúng ta nghĩ rằng đây chỉ là một viễn tưởng, nhưng thực tế, đó có thể là tương lai gần của chúng ta.

*Host: Cuối cùng, với tư cách chuyên gia nghiên cứu về kinh tế số, nếu có thể được chọn lựa, tiến sĩ Quý sẽ chọn sống trong thời đại kinh tế số hiện nay hay muốn trở lại thời xưa, khi công nghệ chưa phổ quát như bây giờ?

Tiến sĩ Trần Quý: Thực ra, Quý là người làm về kinh tế số và luôn hướng tới việc thay đổi để tốt hơn, hiện đại hơn. Vì vậy, khi anh hỏi câu này, tôi vẫn lựa chọn sống theo xu hướng hiện tại, sống theo những gì thực tế đang diễn ra. Tuy nhiên, ước mơ của tôi không chỉ dành cho bản thân mà cho cả cộng đồng, tức là có những điều cần giữ lại từ quá khứ. Ví dụ, tôi rất muốn con cái mình có thể sống trong những hoàn cảnh giống như thời xưa ở Quảng Bình, nơi mùa hè nóng và mùa đông lạnh. Tôi nhớ lại thời kỳ đó, khi cha mình là một người rất tân tiến. Ông có thể tự chế tạo ra những chiếc đài radio từ linh kiện tự mua về, hoặc làm những bộ pin bằng muối vì không có tiền mua pin. Mỗi tối, gia đình tôi sẽ quây quần quanh một mâm lửa để nghe cha kể những câu chuyện về các nhà bác học, như Lê Quý Đôn, hoặc các câu chuyện truyền thống.

Những ký ức này, về một thời gian khó khăn nhưng đầy ý nghĩa, vẫn còn đọng lại trong tôi. Tuy nhiên, nếu quay lại thời kỳ đó, tôi lại không muốn vì cuộc sống nghèo khó và thiếu thốn. Mặc dù vậy, tôi vẫn mong muốn giữ lại những giá trị đó trong một không gian hiện đại, có thể mô phỏng lại được những khoảnh khắc này. 

Và may mắn thay, Bộ Thông tin và Truyền thông hiện nay đang triển khai một dự án về “làng số”, với những câu chuyện nhân văn, những giá trị cốt lõi của con người được lưu giữ trong không gian số. Dù dự án này mới triển khai và chưa được phổ biến rộng rãi, nhưng tôi mong rằng, thông qua việc tham gia vào lĩnh vực số hóa, mình có thể đóng góp vào việc giữ gìn những giá trị truyền thống, những phẩm chất con người, đồng thời cũng giúp chúng thích ứng với thế giới hiện đại. Vì cuối cùng, chúng ta không thể từ bỏ những giá trị ấy, mà phải tìm cách kết hợp và duy trì chúng trong cuộc sống hiện đại ngày nay.

*Host: Chân thành cảm ơn TS.