Thanh minh tên là một trong 24 tiết khí của lịch Việt Nam, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Triều Tiên. Theo cách tính lịch của người xưa, một năm sẽ có có 24 tiết khí, mỗi tiết khí ứng với một kiểu thời tiết cụ thể và trùng khớp với bốn mùa trong năm.
Việc chia ra các tiết khí giúp con người tính toán thời điểm để gieo trồng ngũ cốc sao cho thuận với điều kiện thời tiết nhất. Tính từ đầu năm trở đi, tiết Thanh minh đứng thứ 5, sau các tiết Lập xuân, Vũ thủy, Kinh trập, Xuân phân.
Tết Thanh minh là ngày đầu tiên của tiết Thanh minh, đến sau ngày Lập xuân 60 ngày. Vào ngày này, những người xa quê thường cố gắng thu xếp trở về để thăm mộ ông bà tổ tiên, sửa sang mộ phần.
Thanh có nghĩa là trong lành, sạch sẽ; minh có nghĩa là tươi sáng. Ở miền Bắc Việt Nam, tiết Thanh minh là thời điểm trời đã hết mưa phùn, tình trạng nồm ẩm cũng đã hết, thời tiết trở nên trong sáng, dễ chịu.
Với người Việt Nam, ngày Tết Thanh minh gắn với nghi lễ tảo mộ, để sửa sang lại phần mộ của gia tộc cho khang trang, sạch sẽ hơn. Vì thế, đây cũng là dịp để mọi người tri ân, tưởng nhớ những người thân đã mất.
Tết Thanh minh không phải là ngày cố định hằng năm. Năm 2022, Tết Thanh minh sẽ vào ngày 5/3 Âm lịch, tức ngày thứ Ba ngày 5/4 Dương lịch.
Trong dịp Thanh minh, các gia đình thu xếp thời gian ra nghĩa trang, mang theo dụng cụ để chăm sóc mộ phần. Với những ngôi mộ còn chưa xây, mọi người dùng xẻng, cuốc để đắp lại cho đầy đặn, rẫy hết cỏ dại và những cây hoang mọc trùm lên mộ, tránh để trâu bò đến quấy hoặc ngăn rắn, chuột đào hang làm tổ - quấy rối sự yên nghỉ của người đã khuất. Những ngôi mộ đã xây thì được quét tước, dọn dẹp. Sau đó, những người tảo mộ bày hương hoa lễ vật, thắp hương làm lễ, sau đó đốt vàng mã.
Sự nhân văn của người Việt cũng thể hiện trong dịp Thanh minh thông qua việc giúp sửa sang, quét tước cho những nấm mồ vô chủ, hoặc những mộ phần ít người thăm viếng. Khi thắp hương cho mộ phần gia tộc mình, mọi người thường thắp cho mỗi ngôi mộ xung quanh một nén hương.
Thường buổi lễ Thanh minh ở nghĩa trang được tiến hành theo trình tự như sau: Dọn dẹp mộ phần - lên hương - dâng lễ - mời rượu - khấn vái - hóa vàng mã (số lượng vàng mã chỉ cần mang tính tượng trưng).
Trước khi tu sửa dọn dẹp mộ phần, nên thắp hương khấn gia tiên để xin phép. Chú ý phát quang cỏ rậm, nhổ bỏ cỏ dại, đắp bồi thêm đất, trồng thêm hoa tươi, quét dọn khu vực xung quanh thật sạch sẽ.
Trái cây và hoa dâng lên phải tươi mới, số lượng phải là số lẻ. Sau khi hương cháy được khoảng 2/3 thì lễ tạ, hóa vàng và xin lộc về nhà để làm lễ gia thần và gia tiên ở nhà.
Hiện nay có nhiều người nhầm lẫn Tết Thanh minh với Tết Hàn Thực (3/3 âm lịch) dù 2 ngày này hoàn toàn khác nhau. Năm nay Tết Hàn Thực rơi vào ngày 3/4/2022 , tức đến trước Tết Thanh minh 2 ngày.
