“Tháng Bảy nước nhảy khỏi bờ” là câu nói mà bà con miệt Đồng bằng sông Cửu Long dùng để chỉ mùa nước lên hằng năm. Cứ mỗi độ cuối tháng 6, đầu tháng 7 âm lịch, khi con nước ở thượng nguồn tràn về cũng là lúc người dân miền Tây bước vào mùa đánh, bắt thủy sản nhộn nhịp nhất trong năm.
“Nước nhảy khỏi bờ” - câu nói tự bao đời mà ông bà ta đúc kết liền khiến nhiều người mường tượng ra ngay cảnh lụt lội, nước ngập đầy đồng.
Sinh ra, lớn lên đã gắn liền với sông nước nên “mùa nước nổi” đối với người dân miền Tây mà nói, không phải là điều gì khắc nghiệt lắm; ngược lại, đó là điều đáng mong chờ bởi nó đem lại nguồn phù sa màu mỡ bồi đắp cho những cánh đồng bao la và một nguồn thủy sản phong phú, dồi dào cho bà con.
Kinh nghiệm đúc kết của người xưa còn cho rằng, ngày trước, từ tháng 5 âm lịch đã là lúc bắt đầu “con nước quay” ở miền Tây. Con nước quay - chính là thời điểm mà dòng nước ở thượng nguồn sông Mê Kông bắt đầu đổ về, làm màu nước ở đầu nguồn các nhánh sông Hậu, sông Tiền bắt đầu chuyển dần từ màu xanh nhạt (ít phù sa) sang màu son sậm đỏ của tháng 6 mang theo bao phù sa và sản vật, tôm cá, trong đó có cá linh.
Có nhiều giai thoại để kể về nguồn gốc của cái tên cá linh. Đáng chú ý nhất là giai thoại cho rằng loài cá này có tánh linh thiêng. Mỗi năm, cứ đến mùa nước nổi, cá linh từ thượng nguồn sông Mê Kông theo dòng nước tràn đi về các sông rạch và ruộng đồng ở miền Tây. Trong quá trình di chuyển, từ con cá mén chúng to bằng đầu ngón tay, ngón chân, để rồi đến nửa tháng 9 hoặc tháng10 âm lịch, chúng lại từ ruộng đồng, kinh rạch tuôn ra sông cái để quay về thượng nguồn theo tập tính, vì vậy bà con gọi là cá lên, hay cá linh.
Cá linh về nhiều vô số kể. Mỗi mùa nước nổi, lượng cá bắt được ăn không hết, người dân phải ủ làm nước mắm hoặc làm mắm dự trữ để dành cho mùa khô hạn.
Tùy vào từng thời điểm, tuy vào nguồn phù sa mà độ lớn của mỗi lứa cá linh sẽ khác nhau và mùi vị, thịt cá linh cũng có sự khác nhau. Thịt cá linh ngọt, béo, mềm, tính hiền, không độc như loài cá khác. Đặc biệt, nếu để vảy chế biến thì cá sẽ mềm ngon hơn, ngược lại nếu đánh vảy thì thịt cá sẽ rất cứng.
Tùy lứa cá, kích cỡ mà cá linh được kết hợp chế biến với những món ăn phù hợp, như cá linh non hay còn gọi là cá linh sữa đầu mùa sẽ tuyệt vời nhất nếu kho với nước dừa. Vị béo ngậy của cá quyện với mùi thơm ngọt của dừa càng khiến món ăn dân dã này trở nên khác biệt và khó quên.
Bước sang tháng 8, cá linh lớn hơn thường được nấu canh chua kèm bông điên điển, kèo nèo, so đũa, bông súng hoặc chiên giòn chấm nước mắm me.
Ai từng ghé thăm miền Tây mà không một lần thưởng thức hương vị ngọt bùi của những loài cá linh thì thật tiếc, để khi đi xa, mỗi khi miền Tây đón mùa nước nổi, ta lại nhớ cá linh với nhiều cách chế biến mà nếm thôi đã nhớ đời.
Ngày nay, mùa nước nổi ở miền Tây luôn thất thường do những tác động từ bàn tay con người, lượng phù sa trong mùa nước nổi cũng không nhiều nên sản vật mùa nước nổi cũng kém đi trông thấy. Cá linh cũng không còn dồi dào như trước.
Tuy vậy, hôm nay, nếu thèm cá linh, chúng ta đều có thể đến siêu thị mua hàng đông lạnh về rồi rã đông, ướp muối đường chiên giòn chấm nước mắm chua ngọt. Vị ngòn ngọt, mằn mặn vừa đủ, thịt cá mềm nhưng không bở, béo ngậy, chấm nước mắm thì cũng thật “hết xẩy”.
Giờ đây, mùa nước nổi đã về với người dân đầu nguồn miệt Đồng Tháp Mười như An Giang, Đồng Tháp, Long An... Đâu đó, bà con đang đón bắt những đợt cá linh đầu mùa nơi thượng nguồn các nhánh sông Tiền, sông Hậu…
Nhắc đến mùa nước nổi có lẽ những ai từng gắn bó với miền Tây sông nước đều xao xuyến nhớ về con cá linh đầu mùa ngon ngọt, nhớ chùm bông điên điển vừa được cắt khỏi cành, ươm mình trong nồi nước me ngoại nấu, mượng tượng ra cả một không gian mênh mông đồng nước có ông Ngoại, có nồi canh chua cá linh đậm đà hương vị miền Tây.
