“Áo gấm đi đêm” là thành ngữ hay tục ngữ? Nó có ý nghĩa gì và được sử dụng trong trường hợp nào? VOH Thường thức sẽ cùng bạn tìm hiểu trong bài viết này.
“Áo gấm đi đêm” là gì?
Dựa vào định nghĩa về thành ngữ và tục ngữ, chúng ta có thể thấy “Áo gấm đi đêm” là một câu thành ngữ. Câu thành ngữ này mang hàm ý phê phán những hành động không phù hợp, không đúng lúc, đúng chỗ, nhất là các hành động có mục đích không đàng hoàng.
Áo gấm là loại áo được may từ vải dệt bằng tơ lụa, đẹp và quý giá. Thuở xưa, người thi cử đỗ đạt cao, lập được công trạng với đất nước thường được vua ban thưởng áo gấm. Thành ngữ có câu “Áo gấm về làng” (chỉ người thành đạt, vinh hiển trở về quê hương) là bởi vậy.
Còn nhắc đến đi đêm, chúng ta thường liên tưởng đến những hành động có mục đích thiếu trong sáng, mờ ám, khuất tất.
Sự bất thường trong câu thành ngữ “Áo gấm đi đêm” nằm ở chỗ áo gấm sang trọng, tôn quý là thế vốn nên được diện vào ban ngày. Thế nhưng nó lại được mặc vào ban đêm.
Trong hoàn cảnh này, áo có đắt tiền, đẹp đẽ đến mấy cũng chẳng có ai thấy được, chẳng có ích gì. Khái quát hơn là cái đẹp, sự giàu sang khoe ra không đúng lúc, đúng chỗ thì chỉ uổng phí.
Ngoài ra, câu thành ngữ cũng có ý chỉ lối khoe khoang theo kiểu phô trương, kệch cỡm, không phù hợp với hoàn cảnh thậm chí là không phù hợp với cả bản thân.
Từ những ý nghĩa này, chúng ta có thể thấy “Áo gấm đi đêm” là câu thành ngữ phê phán sự không không hợp lý, không phù hợp, đúng chỗ, đúng lúc của một hành động nào đó. Sau cùng hành động này cũng không có tác dụng gì, đó là còn chưa kể đến trường hợp hành động vì mục đích không trong sáng.
Nguồn gốc thành ngữ “Áo gấm đi đêm”
Bên cạnh phần giải thích “Áo gấm đi đêm” là gì, việc tìm hiểu nguồn gốc của câu thành ngữ này cũng sẽ giúp bạn hiểu sâu sắc hơn ý nghĩa mà người xưa gửi gắm.
Trong Đi tìm điển tích thành ngữ (Nhà xuất bản Thông tấn, 2020), có một câu chuyện như sau.
Có một anh học trò dốt nhưng lại thích khoác lác. Anh này nói với vợ rằng nhất định sẽ thi đỗ, sẽ có áo gấm mặc về làng, khiến mọi người trầm trồ và làm vợ được nở mày nở mặt.
Người vợ chẳng mảy may nghi ngờ, luôn cố gắng để lo cho chồng ăn học. Thế nhưng vì học hành không đến nơi đến chốn nên anh học trò bị trượt.
Nghĩ đến những lời ba hoa của bản thân, anh nghĩ ra cách làm thân với người thi đỗ rồi mượn chiếc áo gấm để trở về làng. Sợ có người biết mình thi trượt rồi đi báo quan, anh học trò chờ đến đêm mới mặc áo gấm về nhà.
Người vợ thấy chồng mặc áo gấm thì vô cùng vui vẻ, hôm sau còn mời họ hàng đến ăn mừng. Nhiều người hiếu kỳ muốn xem áo gấm nên giục chàng học trò mặc vào. Anh lúng túng nói rằng áo vua ban chỉ được mặc vào ban đêm.
Khi chuyện thi trượt vỡ lở, dân làng giễu rằng: “Vẻ vang gì áo gấm đi đêm/ Khác gì cái mảnh chăn mền vắt vai”.
Trong câu chuyện này, hành động mặc áo gấm đi đêm của anh học trò là hành động không phù hợp với hoàn cảnh thực tế và có mục đích (sợ lộ sự thật thi trượt nên chỉ dám đi đêm) không trong sáng.
Một số câu thành ngữ đồng nghĩa “Áo gấm đi đêm”
Bàn đến sự không phù hợp của những tình huống, hành động hay những sự việc trong cuộc sống, chúng ta có thể kể đến một số ví dụ như:
- Bầu dục chấm mắm cáy: Thức ăn ngon đi với gia vị không phù hợp hay hai đối tượng không phù hợp, không cân xứng
- Bè thì bè lim, sào thì sào sậy. Chỉ công việc nặng nề khó khăn nhưng phương tiện lại thiếu thốn, yếu ớt, không phù hợp.
- Bồ đài không đủ lấp miệng mo: Khả năng không phù hợp với nhu cầu.
- Chuông đeo cổ chó: Chỉ sự phí hoài, không phù hợp, kệch cỡm.
- Cưỡi ngựa đầu thềm: Làm việc lớn trong hoàn cảnh bó buộc, thiếu thốn, không phù hợp.
- Nói như ông Bành Tổ: Đề cập đến những người nói năng ngông nghênh, không phù hợp với sự hiểu biết cũng như tuổi tác.
- Đũa bếp khuấy nồi bung. Làm một việc quá sức, không phù hợp với khả năng của bản thân.
- Ép mèo ăn gừng: Buộc người khác phải làm điều không phù hợp.
- Già chơi trống bỏi: Người có tuổi còn ham những thú vui của người trẻ tuổi, không phù hợp với tuổi tác.
- Râu ông nọ cắm cằm bà kia: Đem cái này lắp vào một cái khác một cách khập khiễnh, không phù hợp.
- Ỏng bụng muốn trèo cây cao: Làm việc không phù hợp với mình.
- Thuồng luồng ở sao được cạn: Chỉ việc không phát huy được thế mạnh khi ở nơi không phù hợp với bản thân.
- Nước chảy xuôi, bè kéo ngược: Hành động không ăn khớp với nhau, không phù hợp với quy luật, hoàn cảnh.
“Áo gấm đi đêm” là câu thành ngữ nhắc nhở chúng ta làm bất cứ hành động gì cũng cần lưu ý đến sự phù hợp, hợp lý, đúng lúc, đúng chỗ. Đồng thời, tránh khoe khoang, phô trương một cách không cần thiết.
Theo dõi VOH Thường thức để cập nhật thêm nhiều bài viết hay.
