Việc thông qua dự thảo khung tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao lần này là khởi đầu tích cực cho tiến trình thương lượng Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông thực chất và hiệu quả sau này. Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng xây dựng Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông cần sự thực chất, tính ràng buộc pháp lý, trách nhiệm và thiện ý của tất cả các bên liên quan.
Các Ngoại trưởng tại lễ khai mạc Hội nghị AMM lần thứ 50 ở Manila (Philippines)
Trước hết, phải khẳng định rằng việc thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) sẽ là bước khởi đầu cho tiến trình đàm phán thực chất có hiệu lực và ràng buộc về pháp lý, góp phần duy trì hoà bình và ổn định ở khu vực.
Trong bối cảnh tình hình Biển Đông diễn biến căng thẳng có tác động tới an ninh, ổn định cũng như sự phát triển lâu dài của cả khu vực cũng như quan hệ của ASEAN với các nước, việc ASEAN và Trung Quốc chính thức thông qua dự thảo khung về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông ngày 6/8 được cho là một bước tiến.
Bộ Ngoại giao Philippines cho rằng bản dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông được coi như là một "phác thảo" định nghĩa bản chất của Bộ quy tắc ứng xử, nêu chi tiết cơ sở pháp lý cũng như "cách hành xử của các nước trong khu vực". Dự kiến, sau khi được các Ngoại trưởng ASEAN và Trung Quốc thông qua, văn kiện này sẽ được trình lên các lãnh đạo tại Hội nghị cấp cao ASEAN xem xét phê chuẩn vào tháng 11 tới.
Việc ASEAN-Trung Quốc thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông là một khởi đầu tích cực cho tiến trình thương lượng COC thực chất và hiệu quả sau này. Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng đây mới chỉ là cái khung của Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông, chưa phải bản quy tắc ứng xử chính thức có tính ràng buộc về mặt pháp lý. Thêm nữa, để văn bản chính thức có hiệu lực cần tới nhiều năm đàm phán sắp tới, và sự nỗ lực, trách nhiệm từ tất cả các bên, đặc biệt từ Trung Quốc.
Một câu hỏi được dư luận quan tâm: Vì sao đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông lại cần tới những yếu tố này, đặc biệt là thiện ý từ Trung Quốc?
Thực tế cho thấy, chính những hành vi quân sự hóa Biển Đông đang làm cản trở tiến trình khởi động đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông. Xin lưu ý rằng việc thảo luận về dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông diễn ra trong thời điểm Trung Quốc đang tích cực hoàn thiện hệ thống cơ sở hạ tầng các đảo nhân tạo mà nước này xây dựng trái phép ở Biển Đông. Theo các nguồn tin, nước này đã xây dựng 7 hòn đảo nhân tạo và có thể sẽ triển khai thêm máy bay chiến đấu cũng như trang bị hệ thống phòng thủ ở đây.
Trả lời báo chí quốc tế mới đây, Tổng Thư ký ASEAN Lê Lương Minh cho biết ASEAN vẫn quan ngại sâu sắc về những diễn biến gần đây và đang diễn ra ở khu vực Biển Đông, trong đó có việc cải tạo đất và gia tăng các hoạt động trong khu vực vốn làm xói mòn lòng tin giữa các bên, làm gia tăng căng thẳng và có thể hủy hoại hòa bình, an ninh và ổn định trong khu vực.
Với những gì đang diễn ra, rõ ràng, cả ASEAN và Trung Quốc cần nhiều nỗ lực hơn nữa mới có thể tiến tới đàm phán về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông.
Ở một góc nhìn khác, nếu như Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông được cho sẽ góp phần vào quản lý các xung đột trên Biển Đông, thì giới phân tích thận trọng cho rằng: nếu chỉ có một văn kiện đơn lẻ là Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông khó có thể đảm nhiệm chức năng này. Bởi Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông không phải là một văn bản pháp lý cho phép quản lý các tuyên bố chủ quyền của các bên tại Biển Đông cũng như các tranh chấp về quyền tài phán.
Trên phương diện pháp lý, Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông không thể xử lý các tranh chấp trên biển như Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS) mà chỉ mang tính định hướng, với mục đích đóng góp vào duy trì hòa bình ổn định, và định hướng trong quản lý thái độ và cách hành xử của các nước trên Biển Đông.
Theo Tiến sỹ Trần Việt Thái, Phó Viện trưởng, Viện Nghiên cứu chiến lược, Học viện Ngoại giao, việc thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông là một bước tiến tích cực. Tuy nhiên, các bên còn có rất nhiều việc phải làm để hoàn tất một Bộ Quy tắc ứng xử như kỳ vọng.
Thứ nhất là ý chí chính trị. Các bên, đặc biệt là Trung Quốc có muốn “bước tiếp” hay không? Và nếu “bước tiếp” các bên phải tự quản lý hành động của mình ra sao?
Thứ hai, để Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông có hiệu lực, trong quá trình đàm phán, phạm vi hiệu lực của văn bản này phải được tính đến toàn bộ khu vực Biển Đông, chứ không thể chỉ tính tới một khu vực riêng lẻ nào trong đó.
Thứ ba, nếu Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông có tính ràng buộc pháp lý, liệu khi phát sinh tranh chấp, những tranh chấp này sẽ được giải quyết thông qua các cơ chế pháp lý nào? Đây là những yếu tố mà ASEAN và Trung Quốc cần tính đến khi khởi động đàm phán trong thời gian tới.
Phát biểu bên lề hội nghị Ngoại trưởng ASEAN và các hội nghị liên quan vừa diễn ra, trưởng đoàn Việt Nam Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh nhấn mạnh cần giải quyết hòa bình các tranh chấp, phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982, tôn trọng đầy đủ các tiến trình pháp lý và ngoại giao; các nước cần tiếp tục ủng hộ các nỗ lực xây dựng lòng tin, ngăn ngừa xung đột.
Phó Thủ tướng Phạm Bình Minh cũng khẳng định: việc xây dựng cách tiếp cận phù hợp, thoả đáng về Biển Đông, một mặt là đóng góp thiết thực của ASEAN đối với hòa bình, ổn định lâu dài cho khu vực; mặt khác chính là thước đo năng lực, hiệu quả của ASEAN và vai trò trung tâm của ASEAN trong việc giải quyết các vấn đề khu vực và quốc tế.
Dẫu còn nhiều thách thức đặt ra, song không thể phủ nhận việc ASEAN-Trung Quốc nhất trí thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) hôm 6/8, là một sự khởi đầu tích cực cho tiến trình thương lượng COC thực chất và hiệu quả sau này.
Dư luận hy vọng, thông qua các nỗ lực song phương, ASEAN và Trung Quốc sẽ sớm nhất trí về một giải pháp chung nhằm duy trì hòa bình, ổn định trên Biển Đông nói riêng và khu vực nói chung.
Hồ Điệp
