Thành ngữ Việt Nam có câu “dốt đặc cán mai”. Dốt thì ai cũng biết nhưng còn cán mai là gì và ngu dốt thì có liên quan gì đến cán mai? Bài viết dưới đây, VOH sẽ giúp bạn giải mã ý nghĩa thành ngữ “dốt đặc cán mai” là gì và vì sao dân gian lại dùng câu nói ấy để chỉ người có đầu óc kém cỏi, dốt nát đến mức mù tịt.
“Dốt đặc cán mai” là gì?
“Dốt đặc cán mai” là thành ngữ được dùng trong giao tiếp. Đây là câu thành ngữ mà ông cha ta dùng để ám chỉ người cực kỳ kém thông minh hay nói thô hơn là ngu dốt.
Có lẽ không ít người thắc mắc, vì sao "dốt đặc" lại đi cùng với “cán mai”. Thực tế, đây là một câu thành ngữ có cách chơi chữ rất hay, khi đã có sự kết hợp giữa “dốt đặc” và “đặc cán mai”. Để hiểu rõ ý nghĩa của câu thành ngữ “dốt đặc cán mai”, chúng ta sẽ cùng đi phân tích ý nghĩa từng từ trong câu.
Về giải nghĩa từ, “dốt” là một tính từ, dùng để chỉ ai đó kém về trí lực, chậm hiểu, chậm tiếp thu. Ví dụ, trong một lớp học, những em học kém, chậm tiếp thu sẽ được xếp vào loại “dốt”.
“Đặc” trong “dốt đặc” là cụm từ dùng để chỉ người dốt, nhưng với mức độ mạnh hơn “dốt”. Người ta thường nghĩ những ai kém trí tuệ, dốt nát thì đầu óc “đặc như bí”, chẳng có chỗ nào thoáng đạt, thông minh sáng láng.
Vậy còn cán mai là gì? Mai là dụng cụ đào đất gồm một lưỡi sắt nặng, to và phẳng, tra vào một cái cán dài. Mai cùng chung nhóm với xẻng, thuổng, xà beng. Cán mai là cán của dụng cụ này.
Trong khi cán xẻng, cán cuốc làm bằng tre, rỗng ruột thì cán mai làm bằng một loại gỗ đặc ruột. Loại gỗ thường được sử dụng để làm cán mai nhiều nhất chính là gỗ táu, là một loại gỗ thớ mịn, đứng trong hàng 4 loại gỗ quý: đinh, lim, sến, táu. Nên có khi người ta cũng nói: “dốt đặc cán mai táu”. Táu tức là gỗ táu.
“Đặc" trong “đặc cán mai", có nghĩa là không có hoặc hầu như không có khoảng trống ở bên trong, phân biệt với "rỗng". Trong bài Dốt đặc cán mai của tác giả Hoàng Tuấn Công (đăng trên Báo Người lao động) có viết: “Cán mai phải làm bằng gỗ và chỉ có thể làm bằng gỗ mà thôi. Vì buộc phải làm bằng gỗ nên chỉ có “cán mai” mới “đặc”, đã là “cán mai” là phải “đặc”.
Trong truyện "Mít Đặc và Biết Tuốt” (của Liên Xô trước đây), với hai nhân vật trái ngược nhau về phẩm chất trí tuệ. Một người thì cái gì cũng biết, người còn lại thì mù tịt, đầu óc đặc như mật ong. Có cảm giác bộ não trong đầu anh ta đặc sệt, chẳng có chỗ nào để chứa tri thức như người thường. Có lẽ vì tính chất “đặc” mà ông cha đã nghĩ ra cách ghép “dốt đặc" với “đặc cán mai" để tạo thành lối nói “dốt đặc cán mai" như hiện nay.
Xem thêm:
775 câu thành ngữ, tục ngữ Việt Nam dạy bạn những bài học đắt giá trong cuộc sống
110 câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ về con người xã hội được sử dụng hằng ngày
85 câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ nói về thiên nhiên quan hệ tới lao động sản xuất của con người
Hàm nghĩa ẩn dụ của thành ngữ “dốt đặc cán mai”
Theo PGS.TS Phạm Văn Tình, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam, hàm nghĩa ẩn dụ của thành ngữ “dốt đặc cán mai” dùng để chê người nào đó quá ngu dốt, đầu óc đặc như gỗ không có chỗ nào mà nhét chữ vào được nữa.
Việc sử dụng thành ngữ “dốt đặc cán mai” là một lựa chọn thông minh của dân gian để nhắc nhở người dốt phải biết học hành tu tỉnh, rèn giũa bản thân mình.
Trong đời sống sản xuất nông nghiệp ngày xưa, hầu như nhà nào cũng có chiếc mai, ngày nào đi làm đồng cũng phải dùng đến. Ngày nay, mặc dù các nông cụ như mai, cuốc, thuổng dùng để cày, đào xới đất đã dần dần ít xuất hiện. Tuy nhiên, hình ảnh ví von “dốt đặc cán mai’ vẫn được dùng phổ biến và người nghe vẫn hiểu được ít nhiều.
Người Việt vốn trọng sự học với truyền thống “tôn sư trọng đạo”. Những người có chữ nghĩa trong xã hội luôn được coi trọng, còn những kẻ “vai u thịt bắp mồ hôi dầu”, “lấy thịt đè người”… thì không được xem trọng, quan tâm.
Xuất phát từ quan điểm đó, dân gian đã dùng câu “dốt đặc cán mai” để chê bai, chế giễu người học dốt, học kém, với mong muốn người bị chế giễu sẽ vì xấu hổ mà cố gắng học hành, dùi mài kinh sử để thoát khỏi cái tiếng dốt ấy.
Những điển tích liên quan đến thành ngữ “dốt đặc cán mai”
PGS.TS Phạm Văn Tình cho hay, “dốt có đuôi”, “dốt lòi đuôi” cũng là những từ dùng để chỉ người dốt theo nghĩa nêu trên. Câu thành ngữ dựa trên một điển tích về một ông thầy đồ ở chế độ khoa cử thời phong kiến xưa.
Điển tích kể rằng, sau kỳ thi, những người trúng tuyển được tập trung lại để yết kiến vua. Họ được sắp xếp thứ tự từ người đỗ cao nhất đến người đỗ thấp nhất (tức đứng cuối) với quần áo mũ miện nhà vua ban phát chỉnh tề. Người đứng sau cùng đội chiếc mũ có tai dài, vì thế người ta mới chế giễu là “có đuôi”.
Rõ ràng trong mắt sĩ tử và dân chúng thì người đội mũ có đai dài trông như cái “đuôi ấy”, vẫn là người dốt hơn cả so với những người có mặt. Từ đây, trong lời ăn tiếng nói của nhân dân xuất hiện thành ngữ “dốt có đuôi” để chế giễu tất cả những ai dốt nát.
Một số khác cho rằng, câu thành ngữ có nguồn gốc từ một câu chuyện cười Việt Nam. Truyện rằng, có một ông thầy đồ được mời đến cúng cho gia chủ tên Tròn. Thế nhưng, ông thầy đồ này chữ nghĩa chẳng được bao nhiêu, đến cái tên của gia chủ cũng không biết viết, nên chỉ khoanh một vòng tròn.
Chẳng may, có kẻ tinh nghịch đã thêm vài nét vẽ vào “chữ Tròn”. Khi đọc sớ, thầy đồ không để ý nên cứ theo hình vẽ mà đọc tên gia chủ thành chữ “Gáo”. Khi biết mình đã đọc nhầm, thầy đồ vô cùng xấu hổ, chỉ mong có cái lỗ nào mà chui ngay xuống đất.
Dù có hẳn hai câu chuyện kể khác nhau, nhưng câu thành ngữ cũng chỉ biểu hiện một ý nghĩa là: dốt nát và không giấu được cái dốt của mình.
Trong Thành ngữ tiếng Trung cũng có một câu nói mang ý nghĩa tương tự “dốt đặc cán mai”. Câu thành nghĩa có tên là “Nhất khiếu bất thông” (一窍不通).
Xem thêm:
Giải thích ý nghĩa thành ngữ "Gạn đục khơi trong" và bài học nhận thức
Giải thích “Đầu tắt mặt tối” có nghĩa là gì?
Giải thích ý nghĩa thành ngữ “Trứng khôn hơn vịt” là gì?
Thành ngữ, tục ngữ, ca dao nói về sự ngu dốt
Trong kho tàng ca dao, tục ngữ, thành ngữ Việt Nam có rất nhiều câu nói về sự ngu dốt. Ngoài câu “dốt đặc cán mai” thì trong dân gian vẫn còn lưu truyền một số câu nói khác có hàm nghĩa tương tự như:
- Dốt có đuôi: Ý nghĩa dùng để chế giễu tất cả những người dốt nát.
- Dốt đặc còn hơn hay chữ lỏng: Dùng để ám chỉ những người thà không biết một tí gì còn hơn tỏ ra biết nhiều nhưng cái gì cũng biết lơ mơ, nửa vời.
- Dốt còn hay nói chữ, dốt như bò: Dùng để chỉ những người dốt, yếu kém trong nhận thức nhưng vẫn huênh hoang về sự hiểu biết của mình.
- U mê âm chướng: Ngu muội tin theo, làm theo một cách mù quáng, ngu ngốc.
- Rồng vàng tắm nước ao tù/Người khôn ở với người ngu bực mình: Ý nghĩa là người tài giỏi sống trong môi trường bó buộc, tù túng. Câu nói tỏ vẻ bất đắc chí với cuộc sống hiện tại.
- Ba năm ở với người đần/Chẳng bằng một lúc đứng gần người khôn: Ý nghĩa câu tục ngữ nói về những người có suy nghĩ đúng đắn khi chơi với những người khôn. Tương tự như câu "Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng".
- Dốt đặc cán mai/Dốt dài cán thuổng (cuốc): Câu nói ám chỉ dốt đến thế là cùng.
Trên đây là ý nghĩa câu thành ngữ “dốt đặc cán mai” cũng như bài học ẩn dụ mà ông cha ta ngày xưa muốn nhắc nhở những thế hệ sau này. Những người dốt cần phải răn mình mỗi ngày, nhìn thấy hình ảnh cán mai đó mà rèn giũa bản thân. Phải mau mau học hành, tu chỉnh, trau dồi kiến thức sao cho bằng anh bằng em, kẻo tủi hổ với bạn bè.
Đừng quên cập nhật thêm những kiến thức mới nhất, hấp dẫn nhất tại VOH Sống đẹp.
