Bắc Kạn là một tỉnh miền núi phía Bắc. Nơi đây là mảnh đất sinh sống của 07 dân tộc gồm: Tày, Nùng, Mông, Dao, Hoa, Kinh và Sán Chay. Với những dòng sông nằm vắt qua các dãy núi, những con thác trắng kỳ vĩ, những cánh đồng bản làng hòa mình vào sương sớm đã tạo nên bức tranh thiên nhiên Bắc Kạn yên bình. Rung cảm trước vẻ đẹp nên thơ ấy, nhiều thi sĩ đã sáng tác nên các tác phẩm ấn tượng, tạo dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc. Sau đây, hãy cùng VOH điểm qua những bài thơ về Bắc Kạn như thế.
Thơ về Bắc Kạn giàu truyền thống cách mạng
Nằm trong quần thể chiến khu Việt Bắc năm xưa gồm 6 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên hay còn được gọi tắt là Cao - Bắc - Lạng - Thái - Tuyên - Hà, Bắc Kạn từng là trung tâm căn cứ địa Việt Bắc - vùng đất chiến lược quan trọng, “Thủ đô kháng chiến”, “cái nôi cách mạng” của cả nước.
Hạt giống đầu tiên (Dương Khâu Luông)
Hạt giống đầu tiên gieo nơi Coỏng Tát*
Vất vả nhọc nhằn qua bao gió mưa
Kể sao hết công lao nhóm lửa trên mặt nước
Mới thành cây nở hoa trái bây giờ.
*Coỏng Tát: Địa danh thuộc Bản Duồm, huyện Ngân Sơn, nơi thành lập Chi bộ Chí Kiên, Chi bộ đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Bắc Kạn.
Về thăm Chi bộ Chí Kiên (Nông Thị Tô Hường)
Tháng Chín này anh có về Ngân Sơn?
Em kể anh nghe con đường cách mạng
Tám mươi năm một chặng dài lịch sử
Năm xưa, khu ruộng Coỏng Tát
Thôn Bản Duồm, Thượng Ân, châu Ngân Sơn
Ánh dương bừng sáng giữa đêm
Từ đây Chi bộ Chí Kiên thành lập…
Em đi về phía rừng xanh yêu dấu
Ruộng vẫn bùn nâu lấm áo chàm
Nghị quyết ngày xưa khó khăn, cấp bách
Như ngàn cân treo sợi tóc
Ý chí cách mạng rộng lan
Huyết thống anh hùng
Mở con đường tự do…
Em về thăm quê nắng vàng rực rỡ
Thác nước trong veo
Rừng vầu dựng như hàng quân thẳng hàng
Kính dâng một bó hoa
Đất nước ta một hình hài nguyên vẹn.
Bản Duồm ngày mới (Muồng Hoàng Yến)
Tháng Chín về nghe heo may đùa gió
Lê cuối mùa vẫn vàng ngọt khe xanh
Khẩu nua Lếch gọi mùi cốm thơm lành
Mé đợi con sớm, trưa ngồi bậu cửa…
Con trở về đường thênh thang nỗi nhớ
Chẳng gồ ghề sỏi đá ngày cũ xưa
Bê tông đến từng nhà đỏ tươi mái lợp
Quýt nhà ai cam đã ngọt hương bừng.
Núi tiếp núi rừng nối xanh rừng
Nghe trong gió vi vu lời thông hát
Tiếng đàn tính hòa điệu then tấu nhạc
Tiếng trẻ đọc bài vọng cả thung khe.
Bản Duồm ơi xa mấy vẫn muốn về
Đất Thượng Ân cội nguồn chi Bộ Đảng
Thác Coỏng Tát vọng lời thề son sắt
Nhớ ơn Người dân đoàn kết dựng xây.
Về thăm Coỏng Tát (Hà Sỹ Thuyết)
Coỏng Tát ngân vang mãi đến giờ
Nhắc về kỷ niệm tháng năm xưa
Chi bộ đầu tiên ba đồng chí
Giơ tay tuyên thệ dưới sắc cờ
Đi theo Chi bộ Phùng Chí Kiên
Dân ta đoàn kết cùng đứng lên
Lật đổ sài lang quân bán nước
Cờ đỏ tung bay lập chính quyền
Tám mươi năm ấy đi theo Đảng
Thượng Ân nay đã đổi khác nhiều
Đường về Bản Duồm thênh thang quá
Tình người Coỏng Tát vẫn tin yêu
Uống nước hôm nay mãi nhớ nguồn
Nhớ về Coỏng Tát đất Ngân Sơn
Chi bộ Chí Kiên đầu tiên ấy
Sáng mãi muôn đời với nước non.
Tháng Năm về Hoàng Phài (Muồng Hoàng Yến)
Về Cốc Đán tháng năm
Xem Hoàng Phài đổi khác
Tháng năm lại nhớ Bác
Nơi Người đã dừng chân
Bác kể về tội ác
Bọn giặc Pháp xâm lăng
Bác vạch con đường lớn
Giải phóng cho nhân dân…
Lời Bác dạy bao năm
Vẫn còn vang vọng mãi
Tháng năm về ôn lại
Người bản mình thêm ơn
Gốc đa xưa còn đó
Dấu chân còn lưu đây
Tháng năm về lại thấy
Lời Bác tựa bóng cây.
Xem thêm:
Thơ về Tây Bắc ca ngợi vẻ đẹp núi rừng và con người vùng cao
Tuyển tập thơ về Tuyên Quang - Vùng đất hội tụ sắc màu văn hóa
Tuyển tập thơ, ca dao, tục ngữ hay về Thái Nguyên
Thơ về Bắc Kạn - Đất và người
Không chỉ được mẹ thiên nhiên ban tặng nhiều danh thắng kỳ thú, Bắc Kạn còn được biết đến là vùng đất giàu bản sắc văn hóa độc đáo cùng con người hiếu khách, chân thành. Nét đẹp ấy đã đi vào những vần thơ hay, gây ấn tượng với bao thế hệ độc giả.
Duyên dáng quê hương (Ma Phương Tân)
Cô gái người Dao ngồi thêu áo cưới bên thềm
Miệng thì thầm câu hát Pá Dung
Tay nâng niu từng sợi tình
Nối miền xa…
Cô gái người Mông se từng sợi lanh
Kết thành những quả Pao
Trao thương nhớ
Hoa tình nở sinh sôi…
Cô gái người Nùng hát câu Xình ca
Trời chiều nghiêng ngả
Câu dân ca
Thao thức cả đêm thâu
Cô gái người Tày nâng cây đàn tính
Câu then vời vợi
Tung lên trời
Rơi xuống núi
Lội qua suối
Tìm tới yêu thương
Ôi! Quê hương tôi
Sáng bừng lên từ dáng hình những cô gái
Người Tày, người Nùng, người Mông, người Dao…
Dạt dào câu dân ca
Bàn tay em “vốc nước thành hoa”
Tỏa nắng bản làng
Duyên dáng quê hương.
Về với Bắc Kạn (Thiên Ân)
Đầu xuân Bắc Kạn đôi ta
Dang tay đi giữa quê nhà yêu thương
Một trời bàng bạc khói sương
Núi rừng thơ mộng tư tương một miền
Ghé trông hang động thần tiên
Tâm linh, kỳ thú, tiếng chim tròn đều
Động Puông nắng mỏng yêu kiều
Ở Hồ Ba Bể lòng rêu ngỡ ngàng
Lau khô mắt ướt, lệ tràn
Tựa hồ cô gái mơ màng soi gương
Ao Tiên vóc dáng lạ thường
Rừng già, núi đá tỏa hương sự đời
Phủ Thông lễ hội đến rồi
Kéo co, hát lượn… môi cười nở hoa
Hôn nhau giọt nắng mới sa
Xuân Dương rộn rã tiếng ca ấm lòng
Kìa em, lễ hội Lồng Tồng!
Múa kèn, thổi sáo, đường cong ru hời
Chuối rừng ngày đó ai phơi?
Căng tròn từng quả không vơi tâm hồn
Lạp sườn hun khói cỏn con
Mùi gừng, mùi rượu ai còn lẻ loi?
Cá Hồ Ba Bể anh xơi
Thăng hoa cảm hứng trút lời yêu em
Quê hương kết tóc se duyên
Một thời lửa cháy một miền âm vang
Ngày xanh trái mộng chín vàng
Thương em nét bút xốn xang trong lòng.
Đường lên Bắc Kạn (Sưu tầm)
Đường lên Bắc Kạn xa thật xa
Có phải em theo đường số 3
Đèo dốc quanh co xuyên rừng núi
Chênh chếch sườn non ánh chiều tà
Bắc Kạn nắng mưa trong tháng 3,
Em về săn sóc bao cụ già?
Em gặp trẻ thơ người dân tộc,
Răng sún, má bầu, chiếc áo hoa?
Hồ Ba Bể em có ghé qua
Lung linh đáy nước ánh trăng ngà
Lờ lững ngang trời vầng mây trắng
Núi rừng, sông nước còn bao la?
“Qua bao rừng núi em về đây
Nhớ nhau từng phút, yêu từng giây”
Em mang tình thương về quê mẹ
Âm thầm em gắng góp bàn tay.
Gửi Bắc Kạn (Nguyễn Khôi)
Cứ tưởng chẳng bao giờ gặp lại
Nà Phặc ơi, chén rượu ấm trưa nào
Cơm rau muối mà tình người gần gũi
Lên Ngân Sơn chỉ còn mấy quăng dao.
Quê em đấy, Chợ Đồn vui bản xóm
Nương chiều xanh, suối tắm cả trời xanh
Dù có dầm mình trên vùng biển sóng
Hoa Phặc Phiền nở thắm giấc mơ anh.
Hồn của núi nhớ thương về Bắc Kạn
In biếc hồ Ba Bể núi rừng quê
Tiếng đàn Tính hẹn xuân về đón bạn
Nghiêng nghiêng triền sông suối một đường xe…
(Xuân 1995)
Trên núi (Phùng Thị Hương Ly)
Những bông nấm hương
ẩn mùi thơm vào thân gỗ mục
tiếng kèn lá vi vu
giấc mơ bay qua đỉnh núi
người chít khăn chàm qua mùa sương bay
đồi lau cuộn vào phai lạt
trên sàn phơi đầy gió
những tấm vải nhuộm màu đêm ba mươi
ngấm trọn biếc rờn của cây và nỗi nhọc nhằn vui sướng
sông Năng mùa tôm cá
thuyền độc mộc khua bóng nhà sàn
mái ngói nâu mặc nhiên tỏa khói
dòng nước chảy về từ trăm năm
rượu men lá lên hương
trăng loang trên nghìn giọt chưng cất
trầm tích nào giấu bí mật hồ xanh
những người lên núi
bước đi trong thao thức mùa màng
tai măng bật lên đắng ngọt
núi bốn mùa gió lộng thênh thang.
Núi bạc rộ mùa hoa (Đinh Hữu Hoan)
Mấy năm nay, Núi Bạc rộ mùa hoa
Du khách thập phương mỗi dịp qua
Kéo nhau chụp ảnh vườn cây trái
Khoe bao ảnh đẹp cảnh quê nhà.
Người xuôi thưởng ngoạn nho Nà Diếu
Người ngược Đức Vân hái dâu tây
Hoa mận, hoa đào pha màu mùa Xuân mới
Hồ Bản Chang cá động nước vơi đầy.
Dừng chân ghé dạo vườn dưa lưới
Giữa lòng thung Nà Nạc Hương Nê
Nhắc nhau “nua lếch” vào vụ mới
Cốm mùa đặc sản mấy vùng quê.
Đèo Gió mỗi năm đợi mùa về
Phja Trang, Pác Ả đào chín rộ
Em gái Dao mộc mạc câu mời
Anh mang theo mãi tới miền xuôi…
Rừng dẻ nhà ai trải xanh đồi
Vi vu tiếng gió báo mùa vui
Ngày đi gom hạt trong rừng mát
Quê nghèo xưa nay đổi mới rồi.
Hoa cây, hoa cỏ, hoa người tạo
Sản phẩm ocop đã gắn sao
Theo chân người bước vào hội nhập
Núi Bạc mùa vui đang đón chào.
Xem thêm:
50 bài thơ về Lai Châu - Mảnh đất nơi cuối trời Tây Bắc
30 bài thơ về Sơn La - xứ sở sương mù, xứ sở 4 mùa hoa
Tuyển tập thơ về Lào Cai, vùng đất biên cương Tổ quốc
Thơ về danh lam thắng cảnh tại Bắc Kạn
Tỉnh Bắc Kạn được thiên nhiên ban tặng vẻ đẹp kỳ thú. Nơi đây "tụ hội" của những dãy núi cao thuộc Vòng cung Ngân Sơn, tạo ra những khe núi và vực sâu thăm thẳm, để hình thành lên hồ Ba Bể đẹp như tranh vẽ, và nơi đầu nguồn những dòng sông thơ mộng như: sông Cầu, sông Năng, sông Đáy...
Thơ về Hồ Ba Bể, Bắc Kạn - Viên ngọc bích giữa núi rừng Đông Bắc
Hồ Ba Bể tỉnh Bắc Kạn (Dương chung, người Đất Phủ)
Hồ Ba Bể đẹp cảnh tiên
Cũng vùng phía Bắc thiên nhiên hữu tình
Có thuyền độc mộc đẹp xinh
Anh đợi cô mình chẳng thấy đến chơi
Ba Bể cảnh quan tuyệt vời
Là nơi du lịch khắp nơi đổ về
Thiên nhiên hùng vĩ tứ bề
Du lịch sinh thái bạn bè ngắm hoa
Trong xanh mặt nước hài hòa
Núi rừng trùng điệp muôn hoa khoe màu
Động Cuông Ba Bể từ lâu
Hoang sơ cảnh đẹp sắc màu người xưa
Hang Hua Mạ đẹp cung vua
Nhũ đá rủ xuống lưa thưa như rèm
Cung điện như của nàng tiên
Mê ly cảnh đẹp nỗi niềm khát khao
Leo lên vách đá cheo leo
Tiên trời xuống tắm dạt dào trần gian
Xa xưa gọi đó Ao Tiên
Có bàn cờ đá các "tiên" đánh cờ
Có đền An Mã hoang sơ
Thắp hương cầu khấn đợi chờ Phật ban
Linh thiêng trời đất lộc tràn
Mênh mông hồ nước trần gian khó tìm
Du thuyền trên bến bạn nhìn
Có pò Giả Mải đảo tiên giữa hồ
Thác Đầu Đẳng chảy nên thơ
Bạn đến du lịch tha hồ vui chơi
Cảnh quan Ba Bể tuyệt vời
Sang năm đến nhé bạn ơi tôi chờ.
Trên hồ Ba Bể (Hoàng Trung Thông)
Tặng Nông Quốc Chấn
Thuyền ta chầm chậm vào Ba-bể
Núi dựng cheo leo, hồ lặng im
Lá rừng với gió ngâm se sẽ
Hoạ tiếng lòng ta với tiếng chim.
Thuyền ta lướt nhẹ trên Ba-bể
Trên cả mây trời trên núi xanh
Mây trắng bồng bềnh trôi lặng lẽ
Mái chèo khua bóng núi rung rinh.
Thuyền ta vòng mãi trên Ba-bể
Cây chạy theo thuyền thuyền vẫy đi
Phải ta vượt khỏi nơi trần thế
Tới giữa mông lung, giữa diệu kỳ.
Nghe đồn xưa có thần Ba-bể
Vì giận nhân dân giết mất bò
Nửa đêm nổi sấm làm giông tố
Dìm bản làng vui xuống đáy hồ.
Thuyền ta lại lướt trên Ba-bể
Chuyện cũ tan dần như khói sương
Ta đẩy mái chèo xua lặng lẽ
Sáng ngời mặt nước ánh vầng dương.
Đẹp sao du kích hồ Ba-bể
Chồng Nhật kiên cường lại đánh
Tây Rẽ đá chèo mây chân bước nhẹ
Vụt chém quân thù như chặt cây.
Thuyền ta quanh quất trên Ba-bể
Đỏ ối vườn cam, thắm bãi ngô
Nhộn nhịp trâu về, vang tiếng trẻ
Đâu còn giông bão hung thần xưa.
Thuyền ơi chầm chậm chờ ta nhé
Chim hót trên đầu ta lắng nghe
Một lần đã tới, ôi Ba-bề
Muốn ở đây thôi chẳng muốn về.
Thăm Hồ Ba Bể (Tr. Đ Thiện)
Một vùng sơn thủy ngút ngàn tươi
Rừng thắm hoa thơm đẹp tuyệt vời
Bốn phía non xanh như biển đảo
Tư bề nước biếc tựa dòng khơi
Du thuyền Ba Bể yêu sông núi
Ngoạn cảnh Ao Tiên mến đất trời
Tấp nập ngược xuôi tàu chở khách
Ta về lưu luyến nhớ hồ ơi.
Ba Bể (Vũ Trọng Thái)
Ba lần lên Ba Bể
Ta ngỡ ngàng Ao Tiên
Ngẩn ngơ đảo An Mã
Đăm đắm cảnh thiên nhiên.
Ba lần lên Ba Bể
Thuyền máy chạy dọc ngang
Cây rừng in ngấn nước
Soi mặt hồ mênh mang.
Ba lần lên Ba Bể
Mến sao em gái Tày
Sắc chàm neo thương nhớ
Quyện hương rừng say say.
Ba lần lên Ba Bể
Ngô luộc và sắn lùi
Rượu thơm nồng men lá
Nâng chén, ta cùng vui.
Ba lần lên Ba Bể
Muốn lên nữa noọng ơi
Cái tình người miền núi
Níu chân chẳng muốn rời.
Xem thêm:
Thơ về Yên Bái, những câu ca dao, tục ngữ về Yên Bái
Tuyển tập thơ về Điện Biên, ca dao, tục ngữ về Điện Biên hay nhất
Ca dao, tục ngữ, thơ về Hưng Yên - mảnh đất hữu tình
Thơ hay về các địa danh nổi tiếng khác ở Bắc Kạn
Em Gái Thác Giềng (Hà Thắng)
Ai về Bắc Kạn quê em
Ghé thăm cảnh đẹp thiên nhiên Thác Giềng
Ngắm nhìn đẹp mắt thấy ghiền
Mời anh mời chị đến xem một lần
Dù xa mến bạn cũng gần
Thác Giềng đẹp lắm sắc Xuân hoa Đào
Nước tuôn từ đỉnh núi cao
Một làn trắng xóa ào ào tuôn rơi
Mắt nhìn đẹp lắm bạn ơi
Thiên nhiên hùng vĩ của trời ban cho
Đỉnh cao Rừng lá xanh lơ
Chân thác nước chảy lơ thơ xuôi dòng
Có người em gái má hồng
Trong tay chiếc áo nối vòng đan xen
Áo hồng quấn lấy tay em
Mắt nhìn lơ đãng nét duyên ân tình
Bờ môi thắm đượm xinh xinh
Nhu huyền đôi mắt long lanh đón chào
Thác Giềng cảnh đẹp xiết bao
Ghé thăm thầm nhớ nao nao cõi lòng
Nhớ người em gái đợi trông
Nhớ con Thác đổ cánh rừng sắc hoa
Nhớ về Bắc Kạn quê ta
Nhớ sao nỗi nhớ diết da cội nguồn.
Bâng khuâng đèo Áng Toòng (Ngô Thúy Hà)
Ai gửi giọt thương đầy dãy núi
Vết thu cầm trong cây nghiến già kia
Để em gửi tim mình bên dòng thác
Đèo Áng Toòng cong vũ điệu trầm mê.
Có giọt nắng rơi vào vạt áo
Vàng theo khóm trúc ven đường
Có hạt sương đọng trên nỗi nhớ
Tự tình với lá chiều buông
Còn sót lại bông mua trắng thương ai
Cứ e ấp nhìn anh níu lời ngay thật
Như thôn nữ sắc chàm chân chất
Để em chạnh lòng ghen với hoa mua
Con dốc đổ ngây thơ
Giữa lưng đèo cho hồn ai chạm tới
Đừng nói, anh sẽ đợi
Bạt ngàn hương khoe sắc của rừng
Em trở thành người dưng
Áng Toòng cười em đó.
Lửa ấm Bản Hon (Dương Khâu Luông)
Tôi sinh ra bên bếp lửa nhà sàn
Tiếng khóc đầu tiên tôi cất lên bên bếp lửa
Bên bếp lửa
Mẹ cắt rốn cho tôi
Nồi nước tắm lá thơm lửa đun ấm cho tôi
Xoong bột đầu tiên lửa đun chín cho tôi
Tôi tập lẫy, tập bò, tập đi bên bếp lửa...
Lớn lên đi chín phương, mười ngả
Vẫn nhớ về lửa ấm Bản Hon
Tháng ngày xa lửa cháy trong tim.
Bản Duồm thu đến (Nông Ngọc Mạnh)
Câu then ai hát
Vọng núi vang rừng
Rót tràn rượu thác
Cạn mùa nhớ nhung
Bản Duồm ai gọt
Tròn tựa bầu đàn
Hai dòng suối ngọc
Réo tình tính tang
Kìa thác Coỏng Tát
Tưới sữa lên đồng
Cốm vương bậu cửa
Giục người pang công*
Ới la
Người hỡi
Ới la
Người hỡi…
Mùa Thu dạm ngõ
Câu then vơi đầy
Chân thang em đợi
Người ơi có hay ?
*pang công: tập tục giúp đỡ nhau trong mùa bận rộn của dân tộc Tày
Bên kia núi (Phùng Thị Hương Ly)
Viết cho những ngày hè ở Yến Lạc
Nàng Tiên say ngủ
Giấc đắm chìm mùa hạ
Dải mây lẫn vào tóc xõa
Mặt trời đẫm gót chân
Những bóng người dâu bể
Cải nương trầy trật đắng
Trên lưng những người đàn bà
Từng hạt vàng rưng rức
Ngày xưa thơ bé
Chân ta đi lạc mẹ gọi ta về
Tiếng sáo mải mê nhìn ta khôn lớn
Người quăng chài phía gió
Sông chảy ngược vào đêm
Câu hát còn vương lối cỏ
Nhưng nhức lặn vào sỏi nhỏ
Tóc mai em bé ướt
Nhựa trám vương trên tay
Bếp vuông mẹ nổi lửa
Khói bay về núi xa
Người thổi sáo ngực căng đầy gió núi
âm thanh trổ ra lấp lánh mặt người
Nàng tiên
Vẫn mơ những giấc xanh huyền bí.
Đến Pác Nặm (Dương Khâu Luông)
Đến Pác Nặm trăm lần vượt suối…
Câu ca xưa chỉ còn lại cái tên
Pác Nặm hôm nay đường đã mở
Không còn chuyện tình trên Kéo Điếp bi thương.
Con đường nhựa nối bản lại gần nhau
Có rượu ngon gọi bạn bên kia đèo sang uống
Có việc vui mời bạn bên kia núi cùng mừng
Đi thăm anh em không lo tối dọc đường.
Lên Pác Nặm hôm nay sẽ thấy
Khách mua hàng đông kín chợ phiên
Ô tô, xe máy nhiều như trâu về bản
Không còn xa Bắc Kạn - Thái Nguyên.
Pác Nặm hôm nay đường đã mở
Bản vùng cao xây dựng đi lên.
Gửi Chợ Đồn (Nguyễn Long)
Thoắt vậy mà đã tám năm xa
Giữa xuân ấy theo em về Bằng Lũng
Đông Viên thả sông Cầu lờ lững
Từng cánh đào sóng sánh má hồng ai.
Chưa được qua núi rộng sông dài
Đồi Nà Pậu cây in hình bóng Bác
Mây Bản Cải gió còn say hát
Đường Bình Trung thơm dấu chân Người.
Thật lạ kỳ tôi gặp ở nhiều nơi
Sức sống mới tràn lũng sâu bản vắng
Giọng em thơ vàng thêm giọt nắng
Nước thượng nguồn Phó Đáy biếc trời cao.
Điệu khèn nào lay dạ nôn nao
ánh mắt nào đằm sâu kỷ niệm ?
Lòng thương nào ngày đêm hoá bến
Mong cánh buồm theo gió ngược về non?
Tỉnh Bắc Kạn với vô vàn nét văn hóa đặc sắc cùng thiên nhiên kỳ thú đã trở thành nguồn cảm hứng vô tận của các thi sĩ. Sự kết hợp hài hòa giữa ngôn từ ấn tượng cùng cảm xúc chân thật trong các vần thơ hay đã vẽ nên khung cảnh về một vùng đất thanh bình, xinh đẹp và lôi cuốn lòng người.
Đừng quên cập nhật liên tục những bài viết mới nhất, hấp dẫn nhất tại VOH Sống đẹp.
